نگاهی به کتاب خلیج فارس؛ تاریخچه سیاسی و اقتصادی ۵ «شهر بندر»
تین نیوز |
«خلیج فارس: تاریخچه سیاسی و اقتصادی پنج شهر بندری» نوشته «ویلم فلور» با ترجمه «آرزو حیدری» است که در سال۱۴۰۳ در انتشارات دکترمحمود افشار منتشر شد. این کتاب یکی از معدود منابعی است که با روش تاریخی-تحلیلی و بین المللی، وضعیت سیاسی و اقتصادی خلیج فارس در دوره صفویه را به دقت و با استناد به منابع هلندی، پرتغالی و انگلیسی به تصویر می کشد.
به گزارش تین نیوز به نقل از اقتصاد سرآمد، کتاب خلیج فارس ترجمه تحقیقی درباره تاریخ خلیج فارس در زمان تغییرات عظیم سیاسی و ورود متوالی امپراتوری های تجاری به این ناحیه، یعنی از قرن دهم تا دوازدهم هجری قمری است. مطالب کتاب حاضر شامل برخی اطلاعات منتشرنشده و مستند به منابع دست اول از جمله بایگانی های پرتغالی و هلندی است و نویسنده کوشیده تا نشان دهد که خلیج فارس از نظر تجارت، فرهنگ، مهاجرت و سیاست بخش جدایی ناپذیری از شبکه اقتصادی-سیاسی اقیانوس هند بوده است. بررسی رقابت های تجاری و کشمکش میان دولت ها و نقش قدرت های اروپایی در تحوّلات منطقه از دیگر موضوعات مهم این کتاب است.
ویلم فلور یک ایران شناس هلندی برجسته است که آثار بسیار زیادی درباره تاریخ اجتماعی، اقتصادی، پزشکی، انرژی، حمل ونقل و فرهنگ ایران به ویژه در دوره صفوی، افشاری، زندیه و قاجاریه نوشته است. او یکی از پژوهشگران برجسته غربی در حوزه ایران شناسی به شمار می آید. «فلور» دکترای خود را در زمینه زبان ها و تمدن های اسلامی گرفت. تمرکز عمده اش روی تحقیقات تاریخی درباره ایران است.
فلور بیش از ۲۶۰مقاله و کتاب در زمینه تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران نوشته است. برخی کتاب های مهم او درباره ایران به شرح زیر است؛ امنیت غذایی در ایران، تاریخ نان در ایران، طبقه کارگران و صنعت در ایران، دیوان و قشون در عصر صفوی، کشاورزی ایران در دوره قاجار، صنایع کهن در دوره قاجار، تاریخ تئاتر ایران، اوزان و مقیاس ها در عصر قاجار و…
خلیج فارس، چهارراه تجارت و رقابت قدرت ها
ویلم فلور در مقدمه کتاب «خلیج فارس: تاریخچه سیاسی و اقتصادی پنج شهر بندری» تلاش دارد تصویری جامع و دقیق از جایگاه خلیج فارس و بنادر آن در شبکه تجارت اقیانوس هند ارائه دهد و به طور خاص ماهیت سیاسی، اقتصادی، جغرافیایی و اجتماعی این منطقه را در بازه زمانی موردنظر تبیین کند. از نظر جغرافیایی نشان می دهد که خلیج فارس منطقه ای همگن و یکپارچه نیست، بلکه از نواحی طبیعی گوناگون با ویژگی های متفاوت تشکیل شده که این تنوع جغرافیایی تأثیر مستقیمی بر امکان پذیری یا محدودیت های تجارت و سکونت در آن داشته است.
نویسنده بر تفاوت چشمگیر بنادر خلیج فارس با دیگر مراکز اقتصادی منطقه مانند بنادر هند یا دریای سرخ تأکید می کند. در واقع بیشتر این بنادر به جای آنکه مراکز بزرگ تولید یا مصرف باشند حلقه هایی در زنجیره توزیع و ترانزیت کالا میان داخل سرزمین ها و بازارهای فرامنطقه ای بوده اند. نقش راهبردی این بنادر از همین جایگاه ترابری شان نشأت می گرفته نه از قدرت تولیدی یا تجاری ذاتی.
از نظر تاریخی نیز نویسنده بر نقش قدرت های منطقه ای و جهانی مانند صفویه، عثمانی، پرتغالی ها، هلندی ها و انگلیسی ها در هدایت و تنظیم روابط تجاری تأکید دارد. در همین راستا رقابت سیاسی و نظامی میان قدرت های محلی و امپراتوری ها برای کنترل مسیرهای تجاری و بنادر دیده می شود. به طور خاص نویسنده از بندر هرمز به عنوان نمونه ای بارز یاد می کند که توانست با اتکا بر ناوگان دریایی، ساختارهای گمرکی و کنترل مسیرهای کلیدی خود را به عنوان قطب تجارت منطقه تثبیت کند.
در ادامه نویسنده نقش حیاتی گردش اطلاعات در شبکه تجاری خلیج فارس را توضیح می دهد. اطلاعات درباره قیمت ها، زمان ورود کشتی ها، نوع کالاها و مسیرهای تجارت همانقدر اهمیت داشتند که خود کالاها؛ زیرا می توانستند مسیر حرکت تجار و تصمیمات اقتصادی آنان را تعیین کنند. بنادر براساس دسترسی شان به اطلاعات و توانایی شان در تنظیم عوارض گمرکی و حمایت نظامی رقابت می کردند.
نویسنده نشان می دهد که تجارت در خلیج فارس پدیده ای چندلایه، پویا و در عین حال شکننده متاثر از عوامل طبیعی (بادهای موسمی، بارش، جغرافیا)، سیاسی (امپراتوری ها، قدرت های محلی)، اقتصادی (عرضه وتقاضا، قاچاق، انحصار) و اطلاعاتی (گردش شایعات و اخبار تجاری) بوده است. به همین دلیل درک وضعیت سیاسی و اقتصادی پنج شهر بندری منتخب (بندرعباس، بوشهر، هرمز، بندر لنگه و مسقط) تنها در بستر این شبکه پیچیده قابل فهم است.
ساختار کتاب
کتاب در هشت فصل تنظیم شده است؛ فصل اول به بررسی ابعاد اجتماعی، مذهبی و اقتصادی پادشاهی هرمز می پردازد و چگونگی بهره برداری پرتغالی ها از این قلمرو را تحلیل می کند. فصل دوم به سیر روابط میان پرتغال و هرمز در نیمه اول قرن شانزدهم می پردازد و پیامدهای این روابط برای دوطرف را بررسی می کند. در فصل سوم تمرکز بر بصره است؛ شهری که هم گذرگاه تجارت هند بود و هم نقطه تنش میان عثمانیان و پرتغالی ها. نویسنده شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این بندر را در زمینه رقابت های امپراتوری ها تحلیل می کند.
فصل چهارم به افول تدریجی پادشاهی هرمز می پردازد که چگونه به قلمرویی دست نشانده بدل شد و چگونه دیپلماسی پرتغالی ها برای جلب صفویان علیه عثمانیان سرانجام به زیان خودشان انجامید. فصل پنجم با تمرکز بر بندرعباس، شکل گیری نظم سیاسی جدید پس از سقوط هرمز را بررسی می کند و به تحلیل نقش مقام های محلی و خاندان لاری در اداره بندر و تعامل با تجار خارجی می پردازد.
در فصل ششم مسقط بررسی می شود؛ بندری که پرتغالی ها کوشیدند آن را به مرکز جدید تجارت خود بدل کنند. این فصل تلاش ها در بازسازی و توسعه مسقط و روابط منطقه ای آن را مورد تحلیل قرار می دهد. فصل هفتم به بندر کنگ اختصاص دارد؛ بندری که علی رغم تلاش ناکام پرتغالی ها برای تبدیلش به یک مرکز رسمی به یکی از سودآورترین بنادر برای آنان تبدیل شد.
فصل هشتم بار دیگر به بصره بازمی گردد و ساختار اجرایی و اقتصادی آن را در دوره حاکمان افراسیابی و پس از بازگشت عثمانیان بررسی می کند. نویسنده در این فصل نشان می دهد چگونه بصره به یک ایالت خودگردان تبدیل شد که نقش کلیدی در تعاملات منطقه ای ایفا می کرد.
پرتغالی ها هیچ گاه کنترل کامل
خلیج فارس را نداشتند
ویلم فلور معتقد است که برخلاف باور عموم، پرتغالی ها هیچ گاه کنترل کامل خلیج فارس را نداشتند. آن ها نه مهاجرنشین هایی تأسیس کردند و نه استحکامات گسترده ای ساختند. دلیل اصلی این امر عدم جذابیت اقتصادی و استراتژیک سواحل خلیج فارس برای آن ها بود: بازارهای کوچک، تولید محدود، آب وهوای نامناسب، فاصله از مراکز بزرگ و مخالفت با تبلیغ مسیحیت. از معدود قلعه های شناخته شده پرتغالی می توان به قلعه های هرمز، قشم و بندرعباس اشاره کرد که تنها در دوره های خاصی ساخته یا تقویت شدند.
بیشتر قلعه های منسوب به پرتغالی ها در ایران و سواحل عربی یا بازسازی های بعدی بودند یا اصولاً ساخت پرتغالی ها نبودند. حضور دریایی پرتغالی ها نیز به ندرت به درون خلیج فارس کشیده می شد و اغلب در خلیج عمان متمرکز بود. موارد معدودی چون حملات به بحرین هم بیشتر به فشار متحدان محلی یا دفاع از منافع تجاری محدود می شد. پرتغالی ها در واقع ترجیح می دادند از طریق دیپلماسی، تبعیت از قدرت های محلی و تمرکز بر درآمدزایی (نه اشغال نظامی) جایگاه خود را حفظ کنند. ضعف مدیریتی، فساد داخلی و منافع شخصی مقامات بیش از حملات خارجی موجب تضعیف موقعیت شان در خلیج فارس شد.
اروپاییان در خلیج فارس:
از استعمارگری به سازگاری
فلور معتقد است که پس از پرتغالی ها، قدرت های اروپایی مانند هلندی ها و انگلیسی ها حضور پررنگ تری در خلیج فارس یافتند، اما برخلاف تجربه شان در دیگر مناطق آسیا در اینجا نتوانستند شرایط خود را تحمیل کنند. دلیل این امر وجود دولت های قدرتمند مستقر در خشکی (مانند صفویان و عثمانیان) در دوسوی خلیج فارس بود که استیلای خود را بر بنادر تحمیل کرده بودند.
اروپاییان برای ادامه فعالیت تجاری ناگزیر بودند با مقامات محلی وارد تعامل و سازش شوند. آن ها دیگر نمی توانستند با زور و قلعه سازی پیش بروند، بلکه باید خود را با نظم سیاسی منطقه وفق داده و به ثبات دیپلماسی و همکاری اهمیت می دادند. سیستم مجوزدهی اروپایی ها نیز برخلاف پرتغالی ها بیشتر جنبه حفاظتی داشت تا سلطه گرانه. در نتیجه بازرگانان اروپایی در خلیج فارس بیشتر به شکل نمایندگانی با امتیازات ویژه اما مطیع و تطبیق پذیر با شرایط محلی فعالیت می کردند.
دلایل اهمیت کتاب
– اکثر آثار پیشین درباره خلیج فارس یا نگاهی عمومی به تاریخ این منطقه داشته اند یا از دوره صفویه عبور سطحی کرده اند. این کتاب به صورت متمرکز به سه قرن اول دوران صفوی می پردازد؛ یعنی زمانی که روابط بین اروپا و خلیج فارس به شکلی ساختارمند و پایدار آغاز شد.
– تمرکز بر پنج بندر مهم؛ مطالعه تاریخی بر پایه پنج شهر بندری ساختار کتاب را از یک روایت کلی تاریخی جدا کرده و به آن ریشه های محلی، اقتصادی و سیاسی مشخص داده است.
– ویلم فلور برخلاف بسیاری از نویسندگان فارسی زبان یا عرب زبان، به منابع هلندی، پرتغالی و بریتانیایی از جمله اسناد کمپانی های هندشرقی و بایگانی های اروپایی دست یافته و تحلیل هایش بر پایه داده های آرشیوی است. این رویکرد تحلیل تاریخی دقیق و بی طرفانه تری از دوره صفویه ارائه می دهد.
– نویسنده تأکید می کند که خلیج فارس را نمی توان جدا از اقیانوس هند، اروپا یا آسیا درک کرد. این نگاه «جهانی» به یک منطقه «محلی» نوآورانه است و درک ما را از موقعیت استراتژیک، فرهنگی و اقتصادی خلیج فارس ارتقا می دهد.
– در مجموع کتاب فلور نه تنها خلأ موجود در پژوهش های دوره صفویه درباره خلیج فارس را پر می کند، بلکه با روش شناسی دقیق و استفاده از منابع کمتر دیده شده افق تازه ای را در مطالعات تاریخ خلیج فارس می گشاید. نگاه منطقه ای و بین المللی او به تاریخ بنادر خلیج فارس این کتاب را به منبعی ارزشمند تبدیل کرده است.
– فلور با تحلیل توسعه بنادر مهمی چون بندرعباس، بوشهر، بندر لنگه و مسقط سعی دارد نگاه دقیق تری به تاریخ خلیج فارس بیندازد و پژوهشگران را به ادامه تحقیق در این زمینه ترغیب کند.
– او نتیجه می گیرد که اگرچه امروزه شعار «خلیج همیشه فارس» بیانگر حس ملی گرایانه ایرانیان است، اما در عمل ایران در طول قرون گذشته توجه کافی به این شاهرگ حیاتی تجاری نداشته و آن را به قدرت های محلی یا خارجی واگذار کرده است.
ویلم فلور کیست؟
ویلم فلور (زاده ۱۹۴۲) کارشناس انرژی و پژوهنده تاریخ اهل هلند است. او تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه اوترخت و دانشگاه لیدن در رشته های اقتصاد توسعه یافته و جامعه شناسی غیرغربی و اسلام شناسی انجام داد و زبان های فارسی و عربی را آموخت. در طی سال های۱۹۶۳ تا ۱۹۶۷ در دانشگاه اوترخت و در سال ۱۹۷۱ درجه دکترایش را در دانشگاه لیدن گرفت. طی سال های۱۹۶۸ تا ۱۹۸۳ او به عناوین مختلف با وزارتخانه توسعه و پیشرفت دانمارک همکاری می کرد. طی سال های۱۹۸۳ تا ۲۰۰۲ او به عنوان متخصص انرژی در بانک جهانی مشغول به کار بود. فلور اخیراً پژوهشگر مستقل شده است. دکتر فلور بیش از ۲۶۰مقاله و کتاب در زمینه تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران نوشته است. از سال۱۹۸۳ تا ۲۰۰۲ کارشناس انرژی در بانک جهانی بود. در همین دوره، پژوهش های زیادی از او در زمینه های گوناگون مربوط به تاریخ ایران و خلیج فارس منتشر شد. فلور همچنین از نویسندگان دانشنامه ایرانیکاست.
بلاگ خبری مکران آریا دریا
