در فاصله سال‌های 1388 تا 1392 اوج روابط تجاری، حملونقلی و سیاسی ایران و ترکمنستان را شاهد بودیم، به‌صورتی که تجارت دو کشور از مرز یک میلیارد دلار هم فراتر رفت اما پس از آن روابط دو کشور به دلیل اختلافات گازی کمرنگ شد.
به گزارش پایگاه خبری ترابران، ترکمنستان نزدیک‌ترین نقطه ورود زمینی ایران به آسیای مرکزی و سپس روسیه و چین است. ایران برای حفظ و توسعه روابط سازنده با این همسایه شمال شرقی خود تلاش می‌کند. عمده ترانزیت ترکمنستان با ایران از طریق مسیرهای ریلی و مسیر خط آهن بندرعباس به سرخس است. علاوه بر حمل ریلی، از طریق مرزهای سرخس و لطف‌آباد در استان خراسان رضوی و اینچه‌برون در گلستان ترانزیت جاده‌ای هم بین کشورمان با ترکمنستان برقرار است. همچنین ما از طریق بندر امیرآباد با کشور ترکمنستان مراودات تجاری از راه دریا داریم.
از طرف دیگر، سال گذشته ترکمنستان در کنفرانس «کریدورهای حملونقل و ترانزیتی بین‌المللی: اتصال و توسعه» پیشنهاد ایجاد دو مسیر بین‌المللی ترانزیت کالا را در چهارچوب کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو داد که هر دو مسیر از ایران می‌گذرد، این مسیرهای شامل کریدور «قزاقستان، ازبکستان، ایران» و دیگری «تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه» است.
تمایل دو کشور به همکاری ترانزیتی با یکدیگر، در نهایت منجر به تدوین سند جامع حملونقلی بین ایران و ترکمنستان در خرداد ماه سال جاری شد، این سند در نشست مشترک وزیر راه و شهرسازی ایران و رئیس آژانس حملونقل و ارتباطات وابسته به کابینه وزرای ترکمنستان با هدف افزایش بیش از پیش روابط ترانزیتی بین دو کشور تدوین شده است.
ترانزیت ریلی محصولات ترکمنستان از ایران
بر اساس دومین پژوهش انجمن حملونقل بین‌المللی خراسان سال‌هاست که محصولات ترکمنستان مثل گوگرد، کود اوره، خاک رس، حبوبات، گندم و جو، کنجاله و غذای دام و .. از طریق خطوط ریلی ایران به دیگر کشورها ترانزیت می‌شود اما با سیاست‌های جدید کشور ترکیه و آذربایجان و سایر تحرکات منطقه در سال‌های اخیر، خطر دور زدن و حذف ایران وجود دارد که با تحقق این شرایط حجم وسیعی از ترانزیت ایران از دست می‌رود.
ترکمنستان کشوری با درآمد متوسط رو به بالا و از میان 133 اقتصاد در رتبه 58 ثروتمندترین اقتصاد سرانه قرار دارد، هرچند که رشد اقتصادی این کشور به دلیل جنگ اوکراین تا حدی کاهش داشته اما پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2030 میلادی رشد 3.9 درصدی را تجربه کند.
اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی، هنری و همچنین 1200 کیلومتر مرز مشترک زمینی و آبی، روابط دو کشور را به‌هم گره زده به طوری که در فاصله سال‌های 88 تا 92 که دوره اوج روابط تجاری و سیاسی ایران و ترکمنستان را شاهد بودیم و تجارت دو کشور از مرز یک میلیارد دلار هم فراتر رفت اما پس از آن روابط دو کشور به دلیل اختلافات گازی کمرنگ شد.
مهم‌ترین فرصت‌ها و توانمندی‌های صادراتی و نیازهای وارداتی ایران و ترکمنستان
مهم‌ترین فرصت‌های صادراتی
چهارمین ذخایر گاز طبیعی در جهان
موقعیت استراتژیک در آسیای مرکزی و چین از یک‌سو و روسیه و اروپا از طریق دریای خزر از سوی دیگر
حساب‌های عمومی سالم و سطح پایین بدهی
به‌عنوان ناظر در سازمان تجارت جهانی (WTO) در جولای 2020 با قصد آغاز مذاکرات الحاق تا سال 2025
برنامه مبتنی بر تولیدمحوری
مهم‌ترین کالاهای با فرصت صادراتی ترکمنستان
رزین، سنگ معدن، کروم، آلومینیوم خالص، طلا و آهن
توانمندی‌های صادراتی ایران به ترکمنستان
فنی و مهندسی، ساختمان و مشتقات آن، پتروشیمی، فولاد و مشتقات آن و مواد غذایی
توانمندی صادراتی ترکمنستان
تخصصی‌ترین محصولات صادراتی ترکمنستان بر اساس شاخص RCA : گاز، گوگرد، نخ پنبه خالص، کودهای نیتروژن‌دار
توانمندی‌های صادراتی ترکمنستان در حالت کلی: گاز، کک نفت، اوره، پنبه و فرآورده‌های آن، گوگرد
نیازهای وارداتی ایران از ترکمنستان
خدمات فنی و مهندسی، ساختمان و مشتقات آن، پتروشیمی، فولاد و مشتقات آن و مواد غذایی
تهدیدات موجود در ترکمنستان
وابستگی زیاد به هیدروکربن‌ها
وابستگی شدید به چین (که نزدیک به 75 درصد صادرات گاز را دریافت می‌کند)
سهم پایین بخش خصوصی، ساختارهای بازار ضدرقابتی (تسلط انحصار دولتی بر اقتصاد، مدیریت اعتبار و سرمایه‌گذاری)
فضای تجاری بسیار دشوار، تجارت فشرده، محدودیت و کنترل قیمت و ارز خارجی که مانع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می‌شود.
زیرساخت‌های ضعیف (به‌ویژه حملونقل و بهداشت) و ارتباطات منطقه‌ای توسعه نیافته
ضعف حاکمیتی (فساد، استبداد، سرکوب، سیاسی شدن قوه قضاییه، عدم شفافیت سیستم آماری)
مرز متخلخل با افغانستان (حضور طالبان) و منابع نظامی ضعیف
پتانسیل‌های تجاری بین ایران و ترکمنستان
کالاهای دانش‌بنیان – کالاهای فنی مهندسی – توریسم سلامت – گردشگری – محصولات گلخانه‌ای
با توجه به اینکه حاکمیت کشور ترکمنستان کمونیستی و تا حدی دیکتاتوری اداره می‌شود، به طور کلی دادوستد، تجارت و رفت‌وآمد تجار دیگر کشورها با این کشور به‌سختی انجام می‌شود، هرچند که در سال‌های اخیر سخت‌گیری‌های این کشور نسبت به تجار و رانندگان ایرانی گاهی تبعیض‌آمیز و بیشتر از سایر کشورها بوده است.
برخی از مشکلات و موانع تجاری بین ایران و ترکمنستان عبارت است از:
دولتی بودن کشور ترکمنستان
عدم به رسمیت شناخت اتاق مشترک از جانب سفارت ایران که دلیل بر طولانی‌شدن فرآیند درخواست خواهد بود (نامه‌ها باید به نمایندگی امور خارجه در مشهد ارسال و از طریق آنان برای سفارت ارسال گردد – بروکراسی اداری پیچیده و طولانی)
صدور ویزا با دعوت‌نامه (سختی بسیار زیاد کار و گاهی غیرممکن شدن برای تجار تازه‌کار)
عدم دسترسی ایران به سیستم بانکی جهانی
تحریم‌های ایران و ارتباط‌گیری سخت‌تر ترکمن‌ها با ایران ناشی از تحریم
عدم دستیابی به سیستم گمرکی برخط باوجود تفاهم‌نامه موجود در این زمینه
24 ساعته نبودن خدمات گمرکی
دو نرخی بودن ارز در ایران و ترکمنستان
نبود واگن در برخی از مواقع به دلیل اولویت روسیه در استفاده از خدمات ریلی
نبود کنسولگری در استان گلستان با وجود همزبانی و وجود تعداد زیاد تجار ایرانی فعال در ترکمنستان در این استان
آمار صادرات و واردات ایران در سال‌های مختلف
سال
2021
2020
2019
2018
2017
2016
2015
2014
صادرات ایران به ترکمنستان (میلیون دلار)
335
135
289
400
418
547
720
997
واردات ایران از ترکمنستان (میلیون دلار)
33
20
21
9
13
32
12
101
تراز تجاری ایران با ترکمنستان (میلیون دلار)
302
115
268
391
405
515
708
896
مقایسه صادرات و واردات ایران و ترکمنستان در 4 ماهه ابتدایی سال 1401 و 1402
صادرات (دلار)
واردات (دلار)
4 ماهه 1401
132.257.356
4 ماهه 1401
10.585.828
4 ماهه 1402
106.194.111
4 ماهه 1402
11.129.145
همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، از سال 2014 تا 2020 ، مراودات تجاری ایران و ترکمنستان کاهش چشمگیری داشته، و به نظر می‌رسد به‌تدریج ایران از اولویت لیست شرکای تجاری این کشور خارج شده است.
هرچند از سال 2020 این روابط به صعودی بوده اما همچنان رشد قابل‌ملاحظه‌ای برای رسیدن به دوران اوج روابط تجاری محقق نشده است. در یک مقایسه ساده مشاهده می‌کنیم که صادرات 4 ماه ابتدایی سال 1402 نسبت به مدت مشابه سال قبل نه‌تنها رشد نکرده بلکه حدود 30 میلیون دلار هم کاهش داشته است.
از طرفی براساس بررسی‌ها و اطلاعات منتشر شده، از سال 2017 تا 2021 ترکیه همواره در صدر کشورهای صادرکننده محصولات به ترکمنستان بوده، و هرچند ایران تا سال 2018 رتبه دوم صادرات را داشته اما از آن پس جایگاه خود را به روسیه و چین واگذار کرده و امروز در رتبه‌های چهارم و پنجم کشورهای صادرکننده به ترکمنستان قرار دارد که این امر نشان‌دهنده غفلت ایرانیان و خارج شدن از دایره اصلی صادرکنندگان به این کشور است.
چرایی روند نزولی تجارت ایران با ترکمنستان
محمدنژاد، رئیس اتاق بازرگانی ایران و ترکمنستان درباره فراز و نشیب روابط تجاری ایران و ترکمنستان طی سال‌های اخیر، گفت: «طی 10 سال اخیر، اوج رونق و شکوفایی تجارت ایران و ترکمنستان مربوط به سال 2015 میلادی است که گردش مالی و صادرات کشور ما به ترکمنستان حدود یک میلیارد دلار بود اما پس از گذشت مدت کوتاهی تجارت دو کشور روند نزولی به خود گرفت و با تشدید تحریم‌ها و آغاز همه‌گیری کرونا روابط دو کشور بدترین شرایط ممکن را تجربه کرد.»
او افزود: «علاوه بر کرونا، بدهی گازی ایران به ترکمنستان برای مدتی منجر به قطع واردات گاز از این کشور شد و همین اختلاف روابط تجاری بین دو کشور را بیش از پیش کاهش داد.»
بدهی که اعتبار و جایگاه ایران را کمرنگ کرد
رئیس اتاق بازرگانی ایران و ترکمنستان در ادامه، یکی از علل پرداخت نکردن به‌موقع بدهی گازی ایران به ترکمن‌ها را تشدید تحریم‌ها و عدم دسترسی به نقل‌وانتقال بین‌المللی پولی دانست و تصریح کرد: «از دیگر دلایل تاخیر در پرداخت بدهی هم این بود که دولت ایران میزان بدهی‌ای را که ترکمن‌ها مدعی بودند قبول نداشت اما متاسفانه در مراجع بین‌المللی این امر ثابت نشد و ایران علاوه بر مبلغ بدهی، متحمل پرداخت جریمه هم شد.»
یک مقام آگاه بخش اقتصادی وزارت امور خارجه درباره واردات گاز از ترکمنستان توضیح داد: «ما با واردات گاز از ترکمنستان، نیاز مناطق شمال شرقی کشور را تامین می‌کردیم و به ازای آن بخشی از گاز کشور را به کشورهای غربی اعم از ترکیه و عراق صادر می‌کردیم که از این لحاظ این واردات برای ما به صرفه و ارزنده بود، اما در پی بدقولی ایران در پرداخت معوقات بدهی گازی به ترکمن‌ها، روابط اقتصادی دو کشور به شدت آسیب دید.»
رفتارهای دوگانه و تبعیض‌آمیز ترکمنستان نسبت به ایران
او با بیان اینکه سخت‌گیری‌های دولت ترکمنستان در دوران کرونا بسیار زیاد و خارج از حد نرمال و متعارف بود، ادامه داد: «ذهنیت سیاسی حاکم ناشی از اختلافات گازی به‌قدری در سایر روابط دو کشور موثر بوده که ترکمنستان در ایام کرونا علاوه بر محدودیت‌های خود، رفتار دوگانه‌ای نسبت به ایرانیان داشت به طوری که سخت‌گیری‌های این کشور نسبت به تجار، رانندگان و حتی مسافران ایرانی نسبت به سایر کشورها کاملاً تبعیض‌آمیز و حاکی از بروز سوءتفاهم و خصومت نسبت به ایران بود.»
عقب‌ماندگی ایران در تجارت با ترکمنستان
رئیس اتاق بازرگانی ایران و ترکمنستان، از بهبود روابط بین دو کشور طی دو سال اخیر خبر داد و گفت: «هرچند که با پرداخت بدهی و رویکرد متولیان امر وضعیت تجاری بهتر شده اما هنوز تا دوران اوج تجارت سال 2015 فاصله بسیاری داریم.»
محمدنژاد درباره دلایل عقب‌ماندگی ایران از بازارهای کشور ترکمنستان، اذعان کرد: «ترکمن‌ها در سال‌های گذشته بیشتر نیازهای خود را از طریق واردات مرتفع می‌کردند اما اخیراً با تغییر رویکرد، بسیاری از محصولات را تولیدمحور کرده‌اند اما شاید دلیل عمده کاهش حضور ایران در بازارهای این کشور، ناتوانی ایران در پاسخگویی درست و به‌موقع نسبت به تقاضاهای ترکمن‌ها بود که همین امر منجر شد تا این کشور برای رفع نیازهای خود راهکارها و زنجیره تامین جدیدی را جایگزین کند.»
ترکمنستانی که به ایران وفادار نماند
او در ادامه با بیان اینکه اقتصاد و بازار قانون خود را دارد و منتظر نمی‌ماند، توضیح داد: «متاسفانه بسیاری از فعالان اقتصادی ما قوانین بازار را به‌موقع رعایت نکردند و علاوه بر آن غیبت 4 ساله ایران از بازارهای ترکمنستان و تغییر رویکرد این کشور نسبت به واردات مقوله‌های دیگری است که باید به‌درستی موردبررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار گیرند تا دریابیم چرا ایران نتوانست ترکمنستان را به‌عنوان یک مشتری عمده، نسبت به خود وفادار کند.»
محمدنژاد در ادامه با اشاره به اشکالات ایرانیان در روابط تجاری و بازاریابی نسبت به مشتریان بین‌المللی، گفت: «با توجه به غفلت و کم‌کاری ایران در پاسخگویی به نیاز مشتری و همچنین نبود مراودات پولی و بانکی ناشی از تحریم‌ها، ترکمنستان هم مانند بسیاری از کشورهای دیگر بازارها و تامین‌کننده‌های جدیدی را جایگزین ایجاد کرده تا علاوه بر رفع نیازهای خود با دسترسی به کالاهای کیفی‌تر و متنوع‌تر، خود را از دست‌اندازهای مالی و پاسخگویی به نهادهای نظارتی مالی بین‌المللی دور کند.»
تعاملات ایران و ترکمنستان در سه حوزه
یک مقام آگاه بخش اقتصادی وزارت امور خارجه با بیان اینکه تعاملات ایران و ترکمنستان در سه بخش مجزا قابل تفکیک است، گفت: «سه حوزه ترانزیت و حملونقل، انرژی اعم از واردات گاز و ترانزیت فرآورده و محصولات پتروشیمی و همچنین صادرات خدمات فنی و مهندسی و کالاها محورهای اصلی روابط بین دو کشور ایران و ترکمنستان است.»
به گفته او؛ به نظر می‌رسد ایران در حوزه خدمات فنی و مهندسی و پروژه‌های زیرساختی ترکمنستان اعم از سدسازی، راهسازی، انتقال آب و… حضور خوبی نداشته است.
او درباره صادرات انرژی ترکمنستان به سایر کشورها، تصریح کرد: «بازار هدف ترکمنستان برای صادرات گاز، عمدتاً کشور چین و پس از آن روسیه است، اما کشور ایران برای تامین نیاز بخشی از استان‌های شمالی و شرق کشور را وارد می‌کند که اخیراً با ارتقای سطح روابط بین دو کشور، قراردادی مبنی بر سوآپ گاز از ترکمنستان به آذربایجان از طریق ایران منعقد شد.»
براساس این قرارداد سه‌جانبه سوآپ در حاشیه اجلاس سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، ایران با سوآپ (ترانزیت) دو میلیارد مکعب گاز سالانه ترکمنستان به آذربایجان از خاک ایران توافق کرد که ایران در ازای حق انتقال این گاز، گاز مصرفی مورد نیاز خود در پنج استان شمالی کشور را از همین طریق تامین می‌کند.
