درحالی که لایروبی خلیج گرگان تا حدودی شرایط این پهنه آبی را بهبود بخشیده اما تا زمانی که پمپاژ انجام نشود، خطر همچنان بیخ گوش خلیج است.
از نظر بوم شناختی، خلیج گرگان به عنوان محل نوزادگاهی، تغذیه ای و تخم ریزی بسیاری از گونه های ماهیان دریای خزر شناخته می شود. میزان شوری و دیگر پارامترهای محیطی آن همواره اندکی بالاتر از دریای خزر بوده است. برای نمونه، شوری این خلیج در سال های 1398 و 1399 حدود 15 تا 17 در هزار بود، درحالی که این میزان در مجاورت دریای خزر به 13 تا 14 در هزار می رسید.
در گذشته، خلیج گرگان از طریق سه کانال آشوراده، چپاقلی و خوزینی با دریای خزر در ارتباط بود و این ارتباط موجب تبادل مناسب آب بین این دو پهنه آبی می شد. اما از اواخر دهه 90، هم زمان با کاهش سطح آب دریای خزر، عمق این کانال ها به تدریج کاهش یافت. در نهایت، در تابستان 1402، تبادل آب از طریق این کانال ها تقریباً به طور کامل قطع شد. در پی این رخداد، میزان شوری و برخی پارامترهای شیمیایی آب و رسوبات خلیج، ازجمله نیترات، فسفات، آلودگی های میکروبی و مواد آلی، به شدت افزایش یافت و در آبان 1402 به وضعیت بحرانی رسید.
لایروبی خلیج گرگان ثمربخش بوده است
با بحرانی شدن خلیج گرگان و قرار گرفتن در یک قدمی مرگ، طرح لایروبی کانال هایی که ارتباط خلیج با خزر را برقرار می کردند، علیرغم برخی مخالفت ها اجرایی شد و دولت سیزدهم حدود 600 تا 640 میلیارد تومان برای این پروژه هزینه کرد و این بودجه عمدتاً صرف لایروبی کانال های آبرسان به خلیج، به ویژه کانال آشور، شده است.
پس از بازگشایی این کانال در آذر 1402، تغییرات مثبتی در وضعیت خلیج مشاهده شد و تا اوایل تابستان 1403، شوری آب از بیش از 45 در هزار به حدود 27 تا 28 در هزار کاهش یافت.
پمپاژ آب تکمیل کننده اقدامات نجات خلیج
با این وجود به نظر می رسد که اقدامات انجام شده کافی نبوده و در صورتی که پمپاژ آب به موقع انجام نشود، بازهم شرایط بحرانی خواهد شد به طوری که به گفته احمدرضا لاهیجان زاده معاون محیط زیست دریایی و تالاب ها سازمان حفاظت محیط زیست، در صورتی که پمپاژ آب انجام نشود، ممکن است تا 3 سال آینده خلیج گرگان را از دست بدهیم.
از همان ابتدای پروژه نیز کارشناسان ازجمله علی سلاجقه رییس سابق سازمان حفاظت محیط زیست هشدار داده بودند که همزمان با لایروبی باید پمپاژ آب نیز انجام شود و در غیر این صورت اقدامات قبلی بی تأثیر خواهد بود.
چرا لایروبی برای نجات خلیج کافی نبود؟
در رابطه با این موضوع، الهه موحدی؛ کارشناس محیط زیست می گوید: لایروبی کانال های ارتباطی خلیج گرگان، به ویژه کانال آشوراده، باعث بهبود نسبی تبادل آب بین خلیج و دریای خزر شد، اما این اقدام به تنهایی برای احیای کامل خلیج کافی نیست.
وی درباره دلایلی که پمپاژ آب را ضروری کرده است، توضیح داد: سطح آب دریای خزر در سال های اخیر کاهش یافته است و در پاییز و زمستان به دلیل کاهش دبی رودخانه ولگا، سطح تراز آن پایین تر می آید. در چنین شرایطی، حتی با لایروبی، میزان جریان طبیعی آب از دریا به خلیج محدود می شود.
این کارشناس به اشاره به عدم بازگشت کامل تبادل آب، گفت: اگرچه لایروبی کانال آشوراده منجر به بهبود تبادل آب شد، اما همچنان ظرفیت ورود آب به خلیج به اندازه ای نیست که بتواند شوری و سایر آلاینده ها را به طور کامل تعدیل کند. به ویژه در دوره هایی که سطح آب دریا کاهش می یابد، جریان آب ورودی به خلیج ضعیف شده و مجدداً شوری افزایش می یابد.
موحدی درخصوص افزایش شوری و اثرات آن هشدار داد و افزود: با کاهش ورود آب تازه از دریا و تبخیر بالای خلیج، میزان شوری به سطح بحرانی رسیده است (بیش از 45 در هزار در اوج بحران). این مقدار از شوری، بسیاری از گونه های آبزی را از بین برده و تنها گونه های مقاوم به شوری در خلیج باقی مانده اند. در چنین شرایطی، ورود حجم بیشتری از آب دریا، از طریق پمپاژ، می تواند روند احیا را تسریع کند.
به گفته وی، رسوبات انباشته و کاهش عمق کانال ها دیگر مشکل خلیج گرگان هستند که با وجود لایروبی، رسوب گذاری در کانال های ارتباطی ادامه دارد و در دوره هایی که سطح آب دریای خزر پایین می آید، این کانال ها کارایی خود را از دست می دهند، لذا پمپاژ آب می تواند نقش مهمی در جلوگیری از بسته شدن مجدد کانال ها و استمرار تبادل آب ایفا کند.
این کارشناس محیط زیست تأکید کرد: ورود کنترل شده آب تازه از دریای خزر به خلیج از طریق پمپاژ، علاوه بر کاهش شوری، می تواند باعث کاهش غلظت نیترات، فسفات و سایر آلاینده های زیست محیطی شود که در سال های اخیر به دلیل قطع ارتباط با دریا در خلیج انباشته شده اند.
موحدی در پایان گفت: لایروبی گام مهمی در احیای خلیج گرگان بوده است، اما به دلیل کاهش سطح آب دریای خزر، افزایش شوری و محدودیت تبادل طبیعی آب، اجرای طرح پمپاژ آب ضروری است تا روند احیا تسریع شود و اکوسیستم خلیج شرایط پایدارتری پیدا کند. درحال حاضر پمپاژ آب به خلیج گرگان تصویب شده و امیدواریم به زودی بودجه لازم نیز در اختیار قرار بگیرد تا این همه هرچه زودتر انجام شود.
بلاگ خبری مکران آریا دریا
