کشتی ها تنها حامل کالا نیستند؛ آن ها حامل حافظه ی تمدن اند.
تین نیوز |
کشتی ها تنها حامل کالا نیستند؛ آن ها حامل حافظه ی تمدن اند. تایتانیک، با غرق شدنش، جهانی را به بازنگری در ایمنی دریایی واداشت. سلطانا، با مرگبارترین فاجعه دریایی آمریکا، در سکوت فراموش شد. این گزارش تحلیلی – تطبیقی دو سرنوشت متفاوت را بررسی می کند و هشدار می دهد امروز، ایران در برابر انتخابی تاریخی ایستاده: یادگیری از بندر شهید رجایی یا دفن آن در خاکستر بی توجهی.
کشتی ها، حافظه های شناور تمدن ها
تاریخ بشر، آکنده از نمادها و اشیایی است که به مرور زمان از یک ابزار صرف، به یک نشانه تمدنی تبدیل می شوند. کشتی ها، از جمله همین نمادهای چندلایه اند. برخی از آن ها با غرق شدن، خاطره ساز و اصلاح گر می شوند؛ برخی دیگر، در همان لحظه نابودی، برای همیشه از ذهن ها پاک می شوند. در این مقاله، دو نمونه تاریخی به ظاهر مشابه اما از نظر پیامد، کاملاً متفاوت، مقایسه می شوند: تایتانیک به عنوان حادثه ای جهانی با تأثیرات عمیق بر نظام بین المللی ایمنی دریایی، و سلطانا که با وجود کشته شدن بیش از ۱۱۶۹ نفر در انفجار دیگ بخار در رودخانه می سی سی پی، به دلیل هم زمانی با پایان جنگ داخلی آمریکا و ترور لینکلن، در حافظه عمومی محو شد و هیچ اصلاح ساختاری در پی نداشت. این تطبیق، نه صرفاً درباره دو کشتی، بلکه درباره دو الگوی مواجهه با بحران است: یادگیری در بستر فاجعه در برابر فراموشی سازمان یافته.
از جلال تا زوال – دو حادثه، دو تاریخ
۱. تایتانیک: غرور فناورانه، عبرت جهانی
زمان و مکان: ۱۵ آوریل ۱۹۱۲ – اقیانوس اطلس شمالی
ویژگی کشتی: بزرگ ترین کشتی مسافربری زمان خود، ساخت شرکت وایت استار لاین، نماد پیشرفت فناوری دریایی بریتانیا
علت حادثه: برخورد با کوه یخ در شرایط ضعف نظارت، سرعت بالا، و کمبود تجهیزات نجات
تلفات: حدود ۱۵۰۰ نفر
بازتاب اجتماعی و نهادی:
تشکیل کمیسیون های تحقیق پارلمانی در بریتانیا و آمریکا
کنوانسیون بین المللی ایمنی جان اشخاص در دریا (SOLAS 1914) سریع تصویب شد.
تحولات گسترده در طراحی کشتی، تعداد قایق های نجات، نظارت رادیویی و مقررات عبور و مرور دریایی صورت پذیرفت.
تایتانیک به الگوی فرهنگی در ادبیات، سینما، آموزش و خاطره جمعی تبدیل شد.
۲. سلطانا: فاجعه ای فراموش شده در تاریخ آمریکا
زمان و مکان: 27 آوریل ۱۸۶۵ – رودخانه می سی سی پی
ویژگی کشتی: کشتی بخار چرخ پره ای تجاری، ساخت شرکت جان لیتل بری در اوهایو، طراحی شده برای ۳۷۶ نفر اما حامل بیش از ۲۱۰۰ مسافر
علت حادثه: انفجار دیگ بخار به دلیل تعمیرات ناقص و بارگیری بیش از ظرفیت
تلفات: حدود ۱۱۶۹ تا ۱۶۰۰ نفر
بازتاب اجتماعی و نهادی:
هم زمانی با ترور آبراهام لینکلن و پایان جنگ داخلی باعث محو شدن حادثه از حافظه عمومی شد.
هیچ کمیسیون تحقیق یا اصلاحات نهادی در پی نداشت.
سلطانا در تاریخ آمریکا به عنوان «فاجعه ای که کسی پاسخ گو نبود» شناخته می شود.
تطبیق تحلیلی – دو رویکرد متفاوت به فاجعه
دو حادثه دریایی تایتانیک و سلطانا نه تنها از نظر فنی و تاریخی، بلکه از نظر واکنش های نهادی و فرهنگی، در دو مسیر کاملاً متفاوت حرکت کردند.
تایتانیک، پس از فاجعه ای تلخ، به نقطه آغاز اصلاحات عمیق نهادی و فرهنگی بدل شد؛ در حالی که سلطانا، در بی تفاوتی ساختاری، از حافظه تاریخی و نظام سیاست گذاری آمریکا حذف شد.
پس از غرق تایتانیک در سال ۱۹۱۲، افکار عمومی در اروپا و آمریکا با جدیت به مسئله پرداختند. آسیب شناسی فنی و نهادی، شکل گیری کمیسیون های تحقیق رسمی، و فشار رسانه ها، به تصویب سریع کنوانسیون بین المللی ایمنی جان اشخاص در دریا (SOLAS 1914) انجامید.
اما سلطانا، که در ۲۷ آوریل ۱۸۶۵ در رودخانه می سی سی پی منفجر شد و بیش از ۱۱۶۹ نفر را به کام مرگ برد، در سایه ی ترور آبراهام لینکلن و پایان جنگ داخلی آمریکا، از توجه عمومی و نهادی محروم ماند.
هیچ کمیسیون تحقیق، اصلاح ساختاری یا مستندسازی آموزشی در پی نداشت. نه رسانه ای پیگیر بود، نه نهادی پاسخگو. سلطانا به سرعت از حافظه جمعی آمریکا کنار رفت و حتی در تاریخ نگاری رسمی نیز جایگاه چندانی نیافت.
از منظر فناورانه، تایتانیک به بازنگری در طراحی کشتی ها، افزایش قایق های نجات، و تحول در سامانه های مخابراتی انجامید؛ اما سلطانا هیچ اثر فناورانه یا آموزشی بر جای نگذاشت.
از نظر فرهنگی نیز تایتانیک به پدیده ای جهانی بدل شد، در حالی که سلطانا حتی در میان پژوهشگران تاریخ دریایی نیز کمتر شناخته شده است.
در مجموع، تایتانیک نماد «هوشیاری نهادی» و سلطانا نمونه ای از «فراموشی ساختاری» است. یکی به اصلاح ساختارها انجامید و دیگری به محو در غبار تاریخ.
پیامدهای هوشیاری یا فراموشی حوادث
اگر بپذیریم و هوشیار باشیم، این گونه خواهیم بود:
• ایجاد نظام های استانداردسازی، بازرسی و آموزش منظم و موثر در حوزه ایمنی دریایی ضروری است.
• ارتقاء اعتماد عمومی به مدیریت بحران و نهادهای نظارتی، پایه ای برای تقویت امنیت و پاسخگویی در حوادث است.
• شفافیت در مسئولیت پذیری نهادها و بخش خصوصی، زمینه ساز اصلاحات ساختاری و جلوگیری از تکرار خطاها خواهد بود.
• تبدیل حادثه به منبع دانش، آموزش و توسعه فناوری، به پیشرفت مستمر صنعت دریایی و افزایش آمادگی در مواجهه با بحران ها کمک می کند.
اگر فراموش کنیم، این پیامدها در انتظارمان است:
•تکرار خطاها و افزایش هزینه های جانی و مالی اجتناب ناپذیر خواهد بود.
• فقدان اعتماد عمومی و تشدید بی تفاوتی نهادی، شرایط را برای بحران های بعدی مهیا می کند.
• ناتوانی در ساخت حافظه نهادی و تثبیت سازوکار یادگیری، مانع پیشرفت و اصلاحات اساسی می شود.
• رکود در صنعت، بی توجهی به منابع انسانی و فرار تخصص ها، روند توسعه دریایی را متوقف خواهد کرد.
نتیجه گیری و اقدام عملی
تایتانیک، اگرچه غرق شد، اما درس های آن به پایه های نهادهای دریایی جهان تبدیل شد. سلطانا، هرچند از نظر فنی و جغرافیایی کوچک تر بود، اما فقدان واکنش نهادی به آن، خود حادثه ای بزرگ تر است؛ حادثه ای در حافظه جمعی، فرهنگ، سیاست گذاری و ساختارهای اصلاح ناپذیر.
جامعه ای که اشتباهاتش را دفن می کند، محکوم به تکرار آن هاست؛ اما جامعه ای که شکست هایش را تحلیل می کند، می تواند بر شانه های آن ها به توسعه برسد.
امروز، ایران در یک دوراهی سرنوشت ساز قرار دارد: تکرار تجربه سلطانا یا یادگیری از تایتانیک. در مواجهه با حوادثی چون سانچی، غرق کشتی های سنتی، تصادمات دریایی مکرر و بحران های ایمنی شناورها، بدون ساختن حافظه ای تحلیلی، آموزش پذیر و پاسخ گو، نه نوسازی کشتی سازی معنا دارد، نه رتبه بندی شرکت های دریایی، و نه ادعای توسعه دریا محور.
حادثه بندر شهید رجایی، با ابعاد انسانی، حقوقی، اقتصادی و نهادی اش، آزمونی واقعی برای اراده اصلاح طلبانه کشور است. مشروط کردن اصلاح به جایگزینی سازوکارهای تحلیلی و پاسخ گو با الگوهای سکوت و حذف، هشداریست که این گزارش بر آن تأکید دارد.
ایران امروز، برای ارتقای ایمنی دریایی و جلوگیری از تکرار سوانحی نظیر حادثه بندر شهید رجایی، نیازمند احیای ظرفیت های مغفول و اجرای کامل مصوبات پیشین است. از جمله این اقدامات، برگزاری نخستین همایش بررسی و پیشگیری از سوانح دریایی در سال ۱۳۸۹ و در حاشیه دوازدهمین همایش صنایع دریایی بود؛ رویدادی که در پی تأکیدات مندرج در قطعنامه یازدهمین همایش (۱۳۸۸) شکل گرفت. در این قطعنامه، بر لزوم حضور مؤثر مؤسسات رده بندی و نهادهای ذی نفع در کمیته های بررسی سوانح و انتشار منظم یافته ها برای بهره گیری در سیاست گذاری و اقدامات پیشگیرانه تأکید شده بود؛ موضوعی که در مصوبه دوازدهمین همایش نیز، با مشارکت همه ارگان های دریایی کشور، مورد تأیید و تأکید مجدد قرار گرفت.
همچنین، سند راهبردی ایمنی دریایی سازمان بنادر و دریانوردی که در اوایل دهه ۱۳۹۰ برای هماهنگی با کنوانسیون هایی نظیر SOLAS تدوین شد، بر توسعه سامانه بررسی سوانح، ارتقای آموزش خدمه، بهبود ایمنی سازه ای شناورها و همکاری منسجم با مؤسسات رده بندی تأکید دارد.
تداوم چنین رویکردی، با تکیه بر تحلیل، شفافیت و هماهنگی بین نهادی، می تواند حافظه ای نهادی و آموزش پذیر برای نظام دریایی کشور بسازد؛ حافظه ای که برخلاف «سلطانا»، از دل حادثه، به اصلاح برسد و تجربه های تلخ را به سرمایه سیاست گذاری تبدیل کند.
اگر تایتانیک، آغاز دوران جدیدی در ایمنی دریایی بود، سلطانا نماد دفن حقیقت در نظام های فراموش کار است. اکنون، حادثه بندر شهید رجایی این فرصت را پیش روی ما گذاشته است: تاریخ را به نفع اصلاح بنویسیم، یا همچنان مسئولیت را در سایه فراموشی پنهان کنیم.
بلاگ خبری مکران آریا دریا
