بهاره بوذری گزارشگر
با وجود ضرورت همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه ایران و آسیای مرکزی در تاسیسات بنادر تجاری سواحل خلیج‌فارس، دریای مکران و دریای خزر برای رشد و رونق اقتصادی مناطق شمال و جنوب کشور، ضعف در چندجانبه‌گرایی، تکمیل نشدن زیرساخت‌های لازم و عدم سرمایه‌گذاری جدی و تامین اعتبارات مالی لازم در سال‌های گذشته در ایران و همچنین در کشورهای آسیای مرکزی و از همه مهم‌تر حضور قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای رقیب و مخالف منافع ایران در آسیای مرکزی، تاکنون از چالش‌های اصلی دسترسی این کشورها به آب‌های آزاد جنوب بوده است. مهندس محمدقاسم پورتقی، مدیرعامل شرکت مهندسین مشاور فرادید، در گفت‌وگو با ترابران، برای نجات از این ناکامی، بر لزوم تکمیل کریدور آزادراهی شمال- جنوب تاکید کرد؛ چراکه موانع گسترده‌ای که نظام بین‌الملل در قبال حضور و نقش‌آفرینی ایران در معادلات جهانی ایجاد کرده، باعث شده که اکنون عملیاتی‌ترین راه رفع این تهدیدها و موانع، عضویت و نقش‌آفرینی در اتحادیه‌ها و معادلات منطقه‌ای و اتصال به کریدورهای انتقال انرژی و دیگر محموله‌های تجاری و کالایی باشد.
محمدقاسم پورتقی با اشاره به اینکه موافقت‌نامه کریدور حملونقل بین‌المللی شمال- جنوب در شهریور ماه ۱۳۷۹ در سن‌پترزبورگ به امضای وزرای حملونقل سه کشور ایران، هند و روسیه رسید، به ترابران گفت: «متاسفانه از آن سال تاکنون، آن‌طور که طراحی و هدف گذاری شده، اقدام اساسی جهت ایجاد این موقعیت کلیدی، اقتصادی، اجتماعی و دیپلماسی صورت نپذیرفته است.»
او با اذعان به اینکه نگاه کلان و استراتژیک به کریدورها و به رسمیت شناختن مزایای سیاسی و اقتصادی آنها تنها راهی است که کشور را به نقطه موفقیت در این حوزه می‌رساند، توضیح داد: «با مطالعات دقیق و وسیعی که طی سال‌های گذشته در کشور پهناور ایران پیرامون استفاده بهینه از پتانسیل‌های جغرافیایی و به عبارتی گنج‌های مهندسی بالقوه سرزمینی و قابلیت‌های جغرافیایی انجام شده، به درستی اثبات شده که در حال حاضر، یکی از محورهای کلیدی در امر یاد شده توجه جدی به تکمیل و ایجاد ظرفیت‌های جدید شبکه‌های ارتباطی و حمل‌ونقلی است.»
او با تاکید بر تغییرات عمده اقتصادی و سیاسی سال‌های اخیر در منطقه خاورمیانه، تصریح کرد: «این تغییرات منطقه‌ای از یک سو و رشد چشمگیر تولیدات صنعتی، کارخانه‌ای، معدنی، کشاورزی در این منطقه، شرق آسیا، کشورهای آسیای میانه و اروپا و نیاز مبرم به جابه‌جایی سریع، ایمن و اقتصادی و به موازات آن روند روبه‌توسعه صنعت گردشگری در این منطقه از سوی دیگر، در کانون توجه دولت‌ها و سیاست‌گذاران قرار گرفته که این روشن‌ترین برهان برای انجام و اجرای طرح‌های نوینِ زیربنایی و اقداماتی اساسی با نگرش بلندمدت و افق‌های فرامنطقه‌ای است.»
پورتقی یادآور شد: «آنچه که امروزه بیش از هر زمان دیگر از سوی قدرت‌هایی نظیر چین، هند و روسیه با جدیت تمام پیگیری می‌شود موضوع کریدور شمال – جنوب به عنوان یکی از مهم‌ترین ابتکارات و فرصت‌های تجاری و بازرگانی است.»
ما شاهد ورود به یک عصر جدید هستیم که در آن به اهمیت راه‌های زمینی بسیار بیشتر از قبل توجه می‌شود، بنابراین لازم است به این تغییر در پارادایم اقتصاد و تجارت جهانی توجه داشته باشیم
مدیرعامل شرکت فرادید، با اشاره به اینکه ما شاهد ورود به یک عصر جدید هستیم که در آن به اهمیت راه‌های زمینی بسیار بیشتر از قبل توجه می‌شود و بنابراین لازم است به این تغییر در پارادایم اقتصاد و تجارت جهانی توجه داشته باشیم، خاطرنشان کرد: «به عنوان مثال، کشور ترکیه در اقدام زیرکانه اخیر خود، از موضع‌گیری جمهوری آذربایجان در برابر ایران سود جسته و با متقاعدسازی و مبادله تفاهم‌نامه با کشور عراق، دسترسی به خلیج فارس را از طریق بندر مرسین در ترکیه و بندر فاو تحت عنوان “مسیر توسعه ” در دستور کار دارد که قطعاً در آینده می‌تواند ضمن خروج ایران از مسیر تجاری ترکیه به امارات و خلیج فارس، حلقه مهمی از مسیر انتقال کالا از چین و اقتصاد نوظهور آسیای جنوب شرقی به اروپا نیز باشد.»
او در همین ارتباط به کشور هند نیز اشاره کرد که ارسال محمولات تجاری «غیرتحریمی» به روسیه را از طریق کشور گرجستان آغاز کرده است.
پورتقی با اشاره به تحریم‌هایی که گریبانگیر کشور روسیه پس از آغاز جنگ با اوکراین شده است، افزود: «در غیاب ایفای نقش موثر توسط بنادر و راه‌آهن روسیه به‌دلیل تحریم‌های بین‌المللی، بانک جهانی به کمک گرجستان و آذربایجان آمده تا مسیر ترانزیتی آنها در امتداد کریدور میانی از عملکرد بهتری برخوردار شود؛ ضمن اینکه بانک توسعه آسیایی هم قرار است میلیون‌ها دلار برای توسعه کریدور میانی در اختیار گرجستان قرار دهد تا با ظرفیت بالاتر به حمل ریلی کالا و کانتینر از آسیا به اروپا کمک کند.»
پورتقی با یادآوری اینکه با تضمین تجارت امن، آزاد و بین‌المللی از طریق جغرافیای کشور می‌توانیم در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی اثرگذاری بیشتری داشته باشیم، توضیح داد: «از این منظر، ایجاد کریدور آزادراهی شمال – جنوب از سوی جامعه مهندسین مشاور، شامل یک‌صد شرکت مشاور فوق‌تخصصی در بخش حملونقل و ترانزیت، با انجام پژوهش و بررسی‌های کارشناسی عمیق و طولانی‌مدت، به‌عنوان یکی از محورهای مهم توسعه‌ی پایدار کشور پیشنهاد شده است.»
مدیرعامل شرکت فرادید با اشاره به سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجه برای «توسعه نقطه‌ای» در بنادری نظیر شهید رجایی، شهید بهشتی، امیرآباد، انزلی و آستارا و عدم اتصال خطوط مواصلاتی ریلی و جاده‌ای به یک شبکه موثر حمل‌ونقلی، خاطرنشان کرد: «باید گفت هنوز ایران نتوانسته است به یک بازیگر کلیدی برای مبادلات تجاری منطقه‌ای، فرامنطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شود. تکمیل نشدن راه‌آهن در مسیر رشت – بندر کاسپین – بندر انزلی – آستارا و تاخیر در تکمیل پروژه ساخت خط ریل زاهدان – چابهار و همچنین مشکلات ظرفیت حمل و سیر و حرکت راه‌آهن در مسیر بندرعباس به امیرآباد در سواحل دریای خزر، حلقه‌های مفقوده بزرگی برای دالان ترانزیتی شمال جنوب فعلی محسوب می‌شوند.»
ترکیه اخیراً از موضع‌گیری آذربایجان در برابر ایران سود جسته و با مبادله تفاهم‌نامه با عراق، دسترسی به خلیج‌فارس از طریق بندر مرسین در ترکیه و بندر فاو را در دستور کار دارد که قطعاً در آینده می‌تواند ضمن خارج کردن ایران از مسیر تجاری ترکیه به امارات و خلیج فارس، حلقه مهمی از مسیر انتقال حمل کالا از چین و اقتصاد نوظهور آسیای جنوب شرقی به اروپا نیز باشد
او با تاکید بر اینکه 2761 کیلومتر آزادراه در حال بهره‌برداری در کشور عمدتاً در نوار شمالی، نیمه غربی و مرکزی احداث شده است، ادامه داد: «علاوه بر عبور این بخش از راه‌های شریانی از نواحی پرتراکم جمعیتی، یکی از مشکلات آنها اختلاط ترافیک محلی و استانی با ترافیک ترانزیت عبوری از کشور است. نکته قابل تامل دیگر این است که گسترش شبکه آزادراهی فعلی کشور نیز بر مبنا و اساس سرویس‌دهی به بنادر موجود در سواحل خلیج‌فارس از جمله بندر شهید رجایی، بندرعباس، بندر امام‌خمینی و… است و در حال حاضر نقش حیاتی، کلیدی و موثر بندر اقیانوسی چابهار در توسعه شبکه راه‌های کشور مورد توجه قرار نگرفته و هیچ‌گونه سرویس‌دهی در آینده به این بندر مهم پیش‌بینی نشده است.» پورتقی با تاکید بر اینکه کریدور آزادراهی شمال – جنوب در مقایسه با مسیرهای سنتی از نظر مسافت و زمان تا ۴۰ درصد کوتاه‌تر، از نظر هزینه تا ۳۰ درصد ارزان‌تر با تاثیرات مثبت محیط‌زیستی است، ادامه داد: «این کریدور می‌تواند کالاهای شرق آسیا را از بندر بمبئی پس از طی مسافت حدود 7200 کیلومتری دریایی و جاده‌ای با عبور از چندین کشور آسیای میانه به سن‌پترزبورگ در روسیه برساند و بهترین مسیر جایگزین برای ترانزیت کالا از طریق کانال سوئز، دریای مدیترانه و دریای سیاه به مقصد روسیه و اروپای شرقی و نیز مسیر دریایی اقیانوس هند و اطلس شمالی به مقصد اروپای غربی باشد.»
او با اشاره به اینکه کریدور شمال – جنوب با عبور از بیش از 14 کشور موجب توسعه، تقویت و تسهیل تبادلات تجاری و اقتصادی خواهد شد، تصریح کرد: «از این رو، کشورهای مسیر در این کریدور، در سال‌های اخیر هر یک با تشکیل اتحادیه و انعقاد قراردادهای همکاری در رقابتی همه‌جانبه به توسعه و تجهیز بنادر، جاده‌ها، ترمینال و مسیرهای ریلی خود پرداخته و برای ربودن گوی سبقت از یکدیگر تلاش می‌کنند. ضمن اینکه، حوادث متعدد در کانال سوئز از جمله به گل نشستن کشتی کانتینربر بزرگ اورگرین در این کانال در سال گذشته میلادی، جنگ اوکراین، مناقشات بین آذربایجان و ارمنستان و… بهترین دلایل گشودن و توجه به مسیر حملونقل بین‌المللی و کریدور آزادراهی شمال – جنوب است.»
پورتقی با اشاره به شرایط اقتصادی و سیاسی حاکم بر منطقه، فعال‌سازی کریدور بین‌المللی (آزادراهی) شمال- جنوب را ضرورتی اجتناب‌ناپذیر دانست و درباره امتیازهای راه‌اندازی کریدور آزادراهی شمال- جنوب ادامه داد: «گسترش روابط با چین، هند و روسیه و دیگر کشورهای اقتصادی در شرق آسیا جهت همکاری در ایجاد دسترسی آسیای مرکزی به دریای عمان، رشد مبادلات اقتصادی و تجاری کشورمان با کشورهای همسایه و کسب موقعیت ترانزیتی و توسعه پیوندهای راهبردی و وابستگی متقابل تجاری با کشورهای منطقه، ترمیم و ایجاد توازن و ترکیب قابل ملاحظه جمعیتی غیرمتمرکز و پراکنده در مناطق شرق کشور، عبور کریدور موصوف از 13 استان کمتر توسعه‌یافته و شکل‌گیری زمینه‌های رونق گردشگری، افزایش قابل‌ملاحظه پدافند غیرعامل در بخش شرقی کشور، کاهش دسترسی آسیای مرکزی به دریای مکران (از 2540 کیلومتر به 1800 کیلومتر)، ورود جدی به بنادر نسل چهارم از جمله مزایایی است که باید مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گیرد.»
مدیرعامل شرکت فرادید با اشاره به خطوط راه‌آهن و جاده‌ای متعدد ایران در حوزه ترانزیت، از جمله خط‌آهن ترانزیتی بندرعباس- سرخس، خط‌آهن بندر امام به سرخس، راه‌آهن بندرعباس و بنادر شمالی خزر، ترکمن و امیرآباد، مسیر خط‌آهن بندر امام به بنادر شمالی و راه‌آهن رازی- سرخس و جلفا- سرخس تاکید کرد، هیچ‌کدام از این مسیرها به‌لحاظ مسافت و با صرفه بودن به پای مسیر پیشنهادی کریدور آزادراهی شمال – جنوب نمی‌رسند.»
موانع گسترده‌ای که نظام بین‌الملل در قبال نقش‌آفرینی ایران در معادلات جهانی ایجاد کرده، باعث شده که اکنون، عملیاتی‌ترین راه رفع این موانع، عضویت و نقش‌آفرینی در اتحادیه‌ها و معادلات منطقه‌ای و اتصال به کریدورهای انتقال انرژی و دیگر محموله‌های تجاری و کالایی باشد
پورتقی با یادآوری اینکه در حال حاضر، همه کشورهای منطقه در تلاش برای گسترش نفوذ و حضور در بین مناطق مختلف سرزمینی و اتصال به کریدورهای انتقال انرژی و دیگر مسیرهای حملونقل بین‌المللی محموله‌های کالا هستند، خاطرنشان کرد: «حضور قدرتمند و کسب اقتدار ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی از انگیزه‌های اصلی این حضور است؛ لذا فقدان یا ضعف زیرساخت‌های لازم برای حضوری پررنگ در بازارهای منطقه‌ای و جهانی، نه‌تنها به منافع ملی ضربه خواهد زد، بلکه به‌تدریج از اهمیت جایگاه استراتژیکی و موقعیت ژئوپلیتیکی ایران هم خواهد کاست.»
او با اظهار تاسف از موانع گسترده‌ای که نظام بین‌الملل در قبال حضور و نقش‌آفرینی ایران در معادلات جهانی ایجاد کرده، توضیح داد: «در وضعیت کنونی، عملیاتی‌ترین راه رفع این تهدیدها و موانع، عضویت و نقش‌آفرینی در اتحادیه‌ها و معادلات منطقه‌ای و اتصال به کریدورهای انتقال انرژی و دیگر محموله‌های تجاری و کالایی است. به‌ویژه با تغییر برخی کریدورهای تجاری در منطقه قره‌باغ و بروز بحران اوکراین و روسیه، اهمیت جایگاه استراتژیکی و پل ارتباطی جاده ابریشمی ایران در خطر جدی قرار گرفته، بنابراین ایران به‌منظور رفع این تهدیدها و حفظ اهمیت ژئوپلیتیکی و تامین منافع ملی، ضرورتاً باید در اتحادیه‌های منطقه‌ای عضو شود که البته در وهله اول نیازمندی تقویت و توسعه زیرساخت‌های انتقال انرژی و کالا و دیگر مسیرهای ترانزیتی است.»
پورتقی با تاکید بر اینکه ایجاد و توسعه کریدور آزادراهی شمال- جنوب می‌تواند دیپلماسی سیاسی- اقتصادی ایران در قفقاز را از بن‌بست خارج کند، تصریح کرد: «با توجه به نکات یاد شده، به نظر می‌رسد لازم است بدون از دست دادن زمان موضوع احداث و ایجاد گذرگاه و کریدور آزادراهی ترانزیتی شمال- جنوب مصوب شود و اقدامات جدی با استفاده از توان بخش خصوصی صورت گیرد.»
