اکنون بیش از هر زمان دیگری روشن است که دپوی طولانی کالاها نه فقط بهره وری بنادر را کاهش می دهد، بلکه با ایجاد خطرات ایمنی و تحمیل هزینه های مضاعف بر اقتصاد ملی، تهدیدی جدی به شمار می آید.
از سوی دیگر، تجربه جهانی نشان می دهد که بسیاری از کشورها با اصلاح فرآیندهای گمرکی، بهبود مدیریت ریسک، دیجیتالی سازی رویه ها و ایجاد هماهنگی نهادی، موفق شده اند جریان کالا را در بنادر خود روان تر ساخته و از بروز بحران های مشابه جلوگیری کنند. در این یادداشت، ضمن مرور الگوهای موفق بین المللی، پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت دپو و ترخیص کالا در ایران ارائه می شود.
مدل های جهانی مدیریت دپو و ترخیص کالا
کشورهای پیش رو در تجارت جهانی برای مدیریت دپو و تسهیل ترخیص کالا، به کارگیری مدل های گوناگون را در دستور کار قرار داده اند:
پنجره واحد تجارت (Single Window): سامانه ای متمرکز که همه مجوزهای لازم برای ترخیص کالا را به صورت الکترونیکی و هماهنگ فراهم می کند. نمونه موفق این مدل، سامانه TradeNet در سنگاپور است که با کاهش کاغذبازی و تسریع فرآیندهای اداری، نقش موثری در تسهیل تجارت داشته است.
سامانه های خودکار و دیجیتال گمرکی: بسیاری از کشورها همچون کره جنوبی و هلند با پیاده سازی سامانه های دیجیتال جامع، فرآیندهای اظهارنامه، ارزیابی، پرداخت و ترخیص کالا را بدون دخالت فیزیکی انسان و به صورت برخط انجام می دهند.
مدیریت ریسک در فرآیند گمرکی: به جای بازرسی صد درصدی کالاها، تمرکز بر کنترل کالاهای پرریسک و آزادسازی سریع کالاهای کم خطر، کارآمدی بنادر را به طرز چشمگیری افزایش داده است. این رویکرد علاوه بر کاهش زمان ترخیص، هزینه های بازرسی را نیز کاهش می دهد.
برنامه اپراتور اقتصادی مجاز (AEO): در این مدل، شرکت های خوش سابقه و معتبر با دریافت گواهینامه های خاص، از امتیازات ویژه در فرآیند ترخیص، نظیر مسیرهای سبز و بازرسی های حداقلی برخوردار می شوند.
مناطق آزاد و انبارهای (Bonded): ایجاد مناطق آزاد تجاری و انبارهای ویژه برای دپوی موقت کالا پیش از انجام تشریفات نهایی گمرکی، فرصتی برای تسهیل تجارت و کاهش فشار بر بنادر اصلی فراهم کرده است.
سیستم های هماهنگ کننده جامعه بندری (Port Community Systems): ایجاد سکوهای اطلاعاتی مشترک میان تمامی بازیگران زنجیره تامین، همچون شرکت های حمل ونقل، گمرک، اپراتورهای بندری و نهادهای بازرسی، باعث شده ارتباطات اداری به حداقل برسد و اطلاعات در زمان واقعی میان ذی نفعان مبادله شود.
ترخیص پیش از ورود (Pre-clearance): فراهم ساختن امکان ارسال اطلاعات محموله ها قبل از رسیدن آن ها به بندر که سبب می شود ترخیص کالا بلافاصله پس از تخلیه کشتی صورت پذیرد.
ترکیبی از این روش ها در کشورهای پیشرفته به کار گرفته شده و اثربخشی آن ها در کاهش مدت زمان ماندگاری کالا در بنادر به اثبات رسیده است.
نمونه های موفق جهانی در مدیریت دپو و ترخیص کالا
بررسی تجارب بین المللی نشان می دهد که چگونه بنادر موفق جهان با اجرای مدل های نوآورانه، مشکلات دپو را به حداقل رسانده اند:
سنگاپور: کشور سنگاپور با اجرای پنجره واحد تجارت و سامانه دیجیتال TradeNet، یکی از سریع ترین فرآیندهای ترخیص کالا در جهان را داراست. این سامانه به صورت شبانه روزی فعال بوده و بالغ بر ۹۹ درصد از مجوزها ظرف مدت ۱۰ دقیقه صادر می شود. این تجربه نشان می دهد که دیجیتالی سازی کامل فرآیندها، نه فقط کارایی را افزایش داده، بلکه شفافیت و رضایت ذی نفعان را نیز به همراه داشته است.
هلند، بندر روتردام: به عنوان بزرگ ترین بندر اروپا، روتردام از سیستم هماهنگ جامعه بندری و مدل های مدیریت ریسک بهره می گیرد. با این سازوکارها، میانگین زمان ماندگاری کانتینرهای وارداتی به کمتر از سه روز رسیده و فرآیند ترخیص به طور چشمگیری تسهیل شده است.
امارات متحده عربی، بندر جبل علی: با تلفیق منطقه آزاد و بندر تجاری، دبی موفق شده تا کالاها را به سرعت تخلیه و دپو کند و به واردکنندگان امکان دهد بدون پرداخت فوری حقوق ورودی، عملیات خود را برنامه ریزی نمایند. سیستم گمرکی Mirsal و پورتال Dubai Trade نیز با یکپارچه سازی رویه های گمرکی، فرآیند ترخیص را ظرف چند ساعت ممکن ساخته اند.
کره جنوبی: با راه اندازی سامانه UNI-PASS، کره جنوبی توانسته تمامی فرآیندهای گمرکی خود را بدون نیاز به اسناد فیزیکی اداره کند. این کشور با بهره گیری از پنجره واحد تجارت و مدیریت پیشرفته ریسک، یکی از کارآمدترین گمرکات جهان را داراست.
این کشورها اثبات کرده اند که اصلاحات ساختاری در نظام گمرکی، بهبود شاخص های لجستیک و افزایش رقابت پذیری اقتصادی را در پی دارد.
راهکارهای پیشنهادی برای ایران
با توجه به مشکلات خاص ایران در زمینه محدودیت های ارزی، تحریم های خارجی و ساختار اداری پیچیده، اتخاذ تدابیر ویژه برای اصلاح وضعیت دپو و ترخیص کالا در بنادر ضروری است. برخی از راهکارهای پیشنهادی عبارتند از:
تکمیل و ارتقای سامانه پنجره واحد تجارت فرامرزی: ضروری است تمامی سازمان های صادرکننده مجوز از جمله بانک مرکزی، وزارت صمت، وزارت بهداشت، سازمان استاندارد و گمرک، به طور کامل در این سامانه ادغام شده و ارتباط آن ها به صورت بلادرنگ برقرار شود.
رفع مشکلات تخصیص ارز: ایجاد سازوکارهایی برای تخصیص سریع تر و شفاف تر ارز وارداتی، کاهش فاصله نرخ های رسمی و آزاد ارز و طراحی سازوکارهای ترخیص مشروط با ضمانت، می تواند از معطلی طولانی کالاها در بنادر جلوگیری کند.
بازنگری در فرآیندهای گمرکی: حذف مقررات زائد، تفویض اختیارات به گمرکات اجرایی و به کارگیری رویه های تسهیل شده همچون ترخیص مشروط و تعهد محضری، از جمله اقداماتی است که می تواند فرآیند ترخیص را تسریع کند.
سرمایه گذاری در فناوری اطلاعات و ارتباطات: توسعه سامانه های هوشمند گمرکی، استفاده از اسکنرهای پرسرعت، ردیابی الکترونیکی کانتینرها و تحلیل داده های تجاری به کمک هوش مصنوعی، به بهبود فرآیندهای نظارتی و افزایش سرعت ترخیص کمک خواهد کرد.
اجرای گسترده برنامه اپراتور اقتصادی مجاز (AEO): شناسایی شرکت های خوش سابقه و اعطای امتیازهای ویژه به آن ها، باعث خواهد شد بخش زیادی از کالاها بدون نیاز به کنترل های مضاعف ترخیص شوند.
ایجاد بنادر خشک و توسعه پسکرانه ها: با انتقال سریع کالاها به انبارهای داخلی و تکمیل فرآیندهای گمرکی در خارج از محوطه بندر، می توان ظرفیت عملیاتی بنادر را افزایش داد و از انباشت کالا جلوگیری کرد.
در مجموع، دپوی طولانی مدت کالاها در بنادر ایران، پیامدی از ضعف های ساختاری و چالش های اقتصادی است. با این حال، تجربه موفق کشورهای دیگر نشان می دهد که از طریق دیجیتالی سازی فرآیندها، مدیریت ریسک، هماهنگی نهادی و اصلاح نظام ارزی، می توان جریان ورود کالا به کشور را روان تر ساخت. در صورتی که ایران با نگاهی علمی و آینده نگر به اصلاحات در این حوزه بپردازد، نه فقط از تحمیل هزینه های اضافی بر اقتصاد ملی جلوگیری خواهد شد، بلکه زمینه ارتقا جایگاه بنادر خود در تجارت منطقه ای و جهانی را نیز فراهم خواهد آورد.
بلاگ خبری مکران آریا دریا
