در جهان مدرن، حاکمیت بر دریاها به منزله حاکمیت بر کانون های ثروت و قدرت است. حاکمیت بر دریا به معنای کنترل و اعمال قدرت قانونی یک دولت بر آب های ساحلی و مناطق دریایی است و بهره برداری اقتصادی از این آب ها نیز یک اصل پذیرفته شده بین المللی است که قاعدتا در مورد ایران و هفت کشور عربی حوزه خلیج فارس نیز صدق می کند؛ اما در این بین ایران بیشترین مرز آبی مشترک با خلیج فارس را دارد.
به گزارش تین نیوز به نقل از روزنامه دنیای اقتصاد، طول مرز آبی کشورمان با خلیج فارس، با احتساب جزایر آن حدود ۱۸۰۰کیلومتر و بدون احتساب جزایر، ۱۴۰۰کیلومتر است. به این ترتیب بیشترین فرصت توسعه ساحلی و دریامحور از میان کشورهای همسایه خلیج فارس، در اختیار ایران است. با این حال، عمده ظرفیت های ساحلی ایران در خلیج فارس، بالقوه باقی مانده است. این غفلت تاریخی از ظرفیت های دریایی ایران با توجه به همجواری با خلیج فارس و دریای عمان، عمدتا ناظر بر ظرفیت های اقتصادی است. اگرچه در حوزه امنیتی و نظامی، ایران توانسته است به عنوان یکی از قدرت های منطقه ای حاکمیت خود را بر آب های ساحلی اعمال کند، اما در حوزه اقتصادی دچار یک جاماندگی به درازای عمر تولد دولت مدرن است.
از حقایق تاریخی نقش اقتصادی خلیج فارس به عنوان شاهراه بازرگانی و حمل کالا در ایران باستان که بگذریم، در دهه های اخیر روند بهره مندی تجاری ایران از خلیج فارس رو به افول بوده است.
تعدد کشورهای محصور در خشکی که در همسایگی ایران واقع شده اند، موقعیت کشورمان از نظر کارکرد اتصال بین شرق و غرب جهان را بالقوه تقویت کرده است و ما قاعدتا باید با توجه به موقعیت جغرافیایی ممتاز فعلی، از مزایای ترانزیتی دریا-دریا، دریا-خشکی و خشکی-دریا به بهترین شکل ممکن استفاده کنیم. اما محدودیت هایی وجود دارد که مانع بالفعل شدن مزیت های نسبی ایران در حوزه ترانزیت شده است. محدودیت اصلی ناظر بر «سرمایه گذاری» است.
سرمایه گذاری ناکافی از سرعت توسعه دریامحور در مجاورت خلیج فارس کاسته و کارکرد ترانزیتی بنادر اصلی ایران را تضعیف کرده است. به عنوان مثال، در عصری که هوشمندسازی بنادر مهم دنیا کلید خورده و یک انقلاب در نوع تجهیزات و فرآیندهای بندری در حال وقوع است، در بزرگ ترین بندر ایران، شهیدرجایی، هنوز تعدادی از ابتدایی ترین ملزومات تخلیه و بارگیری مثل جرثقیل های دروازه ای نوسازی نشده و از نسل جدید این امکانات استفاده نمی شود. فرسودگی تجهیزات و ضعف های زیرساختی نیز مشکل ترافیک در بنادر را به دنبال دارد.
سرمایه گذاری ناکافی در تجهیزات بندری و لجستیک یکی از عواملی است که موجب شده است نیمی از ظرفیت اسمی بنادر ایران خالی بماند. به این ترتیب جایگاه بزرگ ترین بندر ایران، شهید رجایی، در جمع ۱۰۰بندر برتر جهان در سال ۹۸ از دست رفته و اکنون بنادر ایران در این رتبه بندی، موقعیتی ندارند. ضعف سرمایه گذاری در توسعه بندری ایران نیز به نفع برخی دیگر از کشورهای حوزه خلیج فارس تمام شده است. شاید مهم ترین کشوری که توانسته جایگاه خود را به عنوان جایگزین ایران در زنجیره تامین منطقه ای ارتقا دهد، امارات متحده عربی است.
داده های مرکز آمار امارات نشان می دهد که تجارت غیرنفتی این کشور از ۱.۶تریلیون درهم (۴۳۵میلیارد دلار) در سال ۲۰۲۲ به ۱.۹تریلیون درهم (۵۱۷میلیارد دلار) در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته که رشد ۱۵درصدی را نشان می دهد. بندر جبل علی، بزرگ ترین بندر خاورمیانه واقع در دبی است که با کاهش نقش بنادر ایران مانند بندرعباس که حجم ترانزیتش از ۲.۵میلیون TEU در سال ۲۰۱۷ به ۱.۲میلیون TEU در سال ۲۰۲۳ افت کرده، به هاب اصلی ترانزیت کالا در خلیج فارس تبدیل شده است. براساس گزارش آژانس بین المللی حمل ونقل دریایی در سال ۲۰۲۴، بندر جبل علی ۶۰درصد ترانزیت منطقه ای را مدیریت می کند.
با درک علت ناکامی نسبی ایران در بهره برداری از ظرفیت های اقتصادی همجواری با خلیج فارس در مقایسه با برخی از کشورهای منطقه، برنامه ریزی برای رفع علت و عارضه باید در دستور کار سیاستگذار قرار بگیرد. مهم ترین مانع سرمایه گذاری دریایی در ایران، تحریم های اقتصادی است. تحریم ها علاوه بر اینکه ریسک سرمایه گذاری خارجی در بنادر ایران را افزایش داده، دسترسی به فناوری های جدید، تجهیزات مدرن و خدمات مالی نظیر تسهیلات بانکی بین المللی را با مشکل مواجه کرده است.
علاوه بر مانع برون بخشی تحریم، موانع درون بخشی دیگری نیز پیش روی سرمایه گذاری در بنادر وجود دارد. از مهم ترین موانع، عدم شفافیت مقررات مربوطه، بوروکراسی پیچیده و نیز قیمت گذاری دستوری در مورد برخی خدمات بندری است که در نهایت به تشدید نگرانی درباره بازگشت سرمایه منجر می شود. به این ترتیب دستور کار برای بهبود بهره برداری ایران از مزایای اقتصادی حاکمیت بر آب های خلیج فارس روشن است؛ تلاش برای رفع تحریم ها و همپای آن، رفع موانع درون زای سرمایه گذاری در حوزه اقتصاد دریامحور. این نوشتار البته به ثروت های بیکران خلیج فارس در حوزه انرژی و سهم ایران از مواهب این حوزه نمی پردازد که در جای خود باید بررسی شود.
این روزها که ماجراجویی دونالد ترامپ درباره نام خلیج فارس بر سر زبان ها افتاده، در کنار توجه به اهمیت ژئوکالچرال این نام و این پهنه آبی سرزمینی مان، بی راه نیست اگر با خود مرور کنیم چه شد که میدان بهره برداری از منافع اقتصادی این آب های بیکران را به همسایگان واگذار کردیم؟ سیاستگذاری ما چه نقصی داشته که از مواهب این شاهراه ثروت آفرین آن طور که باید برخوردار نشده ایم؟ آیا اگر ما نیز همپای برخی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، در صنایع دریایی سرمایه گذاری کرده و در زنجیره تامین جهانی نقش اساسی داشتیم، فضایی برای تکرار ادعاهای بی اساس برای جعل عنوان خلیج همیشه فارس وجود داشت؟ یا اینکه اقتصاد پویای دریاپایه می توانست مثل سپر مهمی در برابر تلاش های مذبوحانه برای کمرنگ کردن نقش تاریخی ایران در منطقه عمل کند؟
بلاگ خبری مکران آریا دریا
