ازبکستان و کریدور میانی
طی یک سال و نیم گذشته، بسیاری از مؤسسات مالی بین‌المللی مطالعات جامعی را در مورد اجرای پروژه TITR منتشر کرده‌اند. یکی از تأثیرگذارترین آنها توسط بانک اروپایی بازسازی و توسعه (EBRD) در ژوئن ۲۰۲۳ میلادی و با همکاری کمیسیون اروپا منتشر شد که در چارچوب آن، بررسی عمیقی از زیرساخت‌های موجود، بالقوه و شبکه‌های لجستیکی در سراسر منطقه صورت گرفته بود.
هدف این گزارش تعیین «پایدارترین گزینه» برای ایجاد ارتباطات ترانزیتی کارآمد بین آسیای مرکزی و اروپا بود. این گزارش مسیری را شبکه مرکزی ترانس خزر (CTCN) نامید که عمدتاً از جنوب قزاقستان عبور می‌کند. این مسیر از زیرساخت‌های تثبیت‌شده و سیستم‌های لجستیکی استفاده و آن را به مناسب‌ترین گزینه برای تجارت و حملونقل در منطقه تبدیل می‌کند.
بانک جهانی نیز در نوامبر ۲۰۲۳ میلادی گزارش جداگانه و تکمیلی منتشر کرد که امکان تقویت ارتباطات ریلی ازبکستان با قزاقستان را ارزیابی می‌کند، اما هیچ پروژه بالقوه‌ای را معرفی نکرد. با این وجود، پروژه «دربازا-مکتارال» قزاقستان ابتدا تا ایستگاه سیردریا گسترش و سپس از آنجا با یک شاخه تا «ژتیسای» در مرز ازبکستان ادامه می‌یابد.
این پروژه باعث کاهش ازدحام در گذرگاه مرزی موجود «ساریاگش» می‌شود که به «کلس» در شمال تاشکند ازبکستان متصل می‌شود. این امر می‌تواند ظرفیت حملونقل را تا ۱۰ میلیون تُن در سال افزایش دهد. البته، این پروژه تنها بر افزایش سطح تجارت دوجانبه، عمدتاً در زمینه مواد غذایی و کالا‌های کشاورزی متمرکز است و ادغام ازبکستان در کریدور میانی را هدف قرار نمی‌دهد.
از سوی دیگر، آذربایجان همکاری نزدیکی با ازبکستان برای ادغام آن در کریدور میانی، بدون اتکا به مسیر‌های جنوب قزاقستان، داشته است. همکاری این دو کشور شامل تلاش‌های قابل توجهی برای ارتقای زیرساخت‌ها و لجستیک است. به عنوان مثال می‌توان به سرمایه‌گذاری مشترک در مراکز لجستیکی و به ویژه خطوط حملونقل بین سمرقند و باکو اشاره کرد. چنین تلاش‌هایی برای دسترسی مستقیم ازبکستان به دریای خزر و بازار‌های اروپا از طریق آذربایجان طراحی شده و تقریباً قزاقستان را دور می‌زند تا یک مشارکت تجاری قوی‌تر در چارچوب ترانس خزر ایجاد کند.
بررسی ازبکستان و آذربایجان برای گسترش همکاری
در اوایل دهه ۲۰۲۰ میلادی، ازبکستان تمایل خود زا نسبت به اتصال به راه آهن باکو-تفلیس-قارص (BTK) جهت صادرات کالا به اروپا اعلام کرد تا استراتژی زنجیره تامین جدید را طراحی و مسیر‌های گران‌تر و طولانی‌تر از طریق جنوب قزاقستان را دور بزند. در ژوئن ۲۰۲۲ میلادی، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، اعلام کرد که کشورش آماده ادغام ازبکستان در این مسیر ریلی است.
همچنین در ژوئن ۲۰۲۲ میلادی، ازبکستان رسماً به انجمن کریدور میانی پیوست. دو ماه بعد، جلسه‌ای بین وزرای خارجه، اقتصاد و حملونقل آذربایجان، ترکیه و ازبکستان در تاشکند در یک پلتفرم سه‌جانبه جدید برای ارتقای همکاری‌ها برگزار شد. ماه بعد، ازبکستان توافقنامههای دوجانبه‌ای را با آذربایجان برای افزایش همکاری در حملونقل بین وجهی امضا کرد.
در این نشست، مسیر سمرقند به باکو مورد ارزیابی ویژه قرار گرفت. توافقنامههای مذکور، اجرای رویه‌های گمرکی دیجیتال را برای بهبود کارایی تجارت پیش‌بینی می‌کنند. چنین تکنیک‌هایی امکان پردازش سریع‌تر کالا‌های در حال ترانزیت را فراهم و استفاده ازبکستان از زیرساخت‌های گمرکی آذربایجان به ویژه در بندر «آلات» در جنوب باکو را تسهیل می‌کند. با وجود همه این پلتفرم‌ها و موافقت‌نامه‌های همکاری، اکنون ازبکستان مستقیماً در طرح‌های منطقه‌ای جهت بهینه‌سازی حملونقل در مسیر سمرقند-باکو، مشارکت می‌کند.
اتصال جاده‌ای و ریلی در طول مسیر از دره فرغانه و تاشکند به بخش سمرقند-ناووی-بخارا کافی است. با این حال، مراکز تجاری و لجستیکی آن فاقد امکانات مورد نیاز برای عملیات حمل و نقل چند وجهی هستند. البته می‌توان از بازسازی برنامه‌ریزی شده راه آهن شهر «قاراقالپاقستان» تا شهر «بینو» در جنوب غربی قزاقستان و از آنجا به آکتائو/کوریک و از طریق دریای خزر به آلات بهره برد.
مسیر دیگر از بندر ترکمن‌باشی ترکمنستان است. احتمالاً محموله‌ها از طریق راه آهن توسعه یافته ترکمن آباد – مرو – عشق آباد – ترکمن‌باشی به آلات ترانزیت خواهند شد. این مسیر توسط بانک توسعه آسیایی در راستای نوسازی سیستم راه آهن داخلی ترکمنستان پیشنهاد شده است. در واقع، محموله‌ها از ازبکستان و از طریق راه آهن، به سمت ترکمن آباد، از مسیر سمرقند-ناووی-بخارا وارد ترکمنستان شود.
اخیراً، این مسیر توسط راه‌آهن آذربایجان در چارچوب پروژه ایجاد یک کریدور جنوبی برای TITR، دور زدن قزاقستان و تکمیل CTCN، در حال مطالعه است. در می۲۰۲۴ میلادی، اعلام شد که توسعه و ارتقاء خط آهن BTK از یک به پنج میلیون تُن در سال به پایان رسیده است.
افزایش همکاری ازبکستان و آذربایجان
در دو سال گذشته، همکاری‌های دوجانبه بین آذربایجان و ازبکستان به ویژه در بخش انرژی سرعت گرفته است. چون تولید گاز ازبکستان بین سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ میلادیبه دلیل کاهش ذخایر و مشکلات فنّاوری ۱۰ درصد کاهش یافته؛ اخیراً یادداشت تفاهمی بین دو کشور در ژوئن ۲۰۲۳ میلادی برای اشتراک تخصص در بخش نفت و گاز به امضا رسید. لازیز کودراتوف، وزیر انرژی ازبکستان نیز اعلام کرد که «ازبک نفته گاز» در حال نزدیک شدن به توافق پیوستن به کنسرسیوم شاه دنیز آذربایجان برای استخراج و صادرات مشترک گاز طبیعی است. همچنین مذاکرات شرکت سوکار آذربایجان در پروژه‌های نفت و گاز در ازبکستان ادامه دارد.
در آگوست ۲۰۲۳ میلادی، میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان، یک سفر دولتی به آذربایجان داشت تا قرارداد‌های بیشتری در این زمینه امضا کند. در این راستا، یک شورای عالی اقتصادی به ریاست مشترک نخست وزیران دو کشور از جمله وزرای کلیدی و سایر مقامات اقتصادی تشکیل شد که مأموریت آن تقویت تجارت، سرمایه‌گذاری، همکاری‌های صنعتی، اکتشاف، موافقت‌نامه‌های تجاری ترجیحی و هماهنگی کلی سیاست‌های اقتصادی از طریق رایزنی‌های منظم بین وزارتی است. این کشور یک نقشه راه برای افزایش حجم تجارت دوجانبه و همچنین طرح‌هایی برای پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک در هر دو کشور با تمرکز بر فناوری و نوآوری تهیه کرده است.
اولین جلسه شورای بین دولتی که در جریان سفر علی‌اف به ازبکستان برگزار شد، منجر به ایجاد یک شورای سرمایه‌گذاری دوجانبه با سرمایه ۵۰۰ میلیون دلاری برای تسهیل استراتژی توسعه تجارت دوجانبه قبلی شد.
نتیجه‌گیری
مشارکت راهبردی رو به رشد بین آذربایجان و ازبکستان، منعکس‌کننده همسویی منافع اقتصادی و ژئوپلیتیکی آنها با تمرکز ویژه بر کریدور میانی و همکاری انرژی است.
مشارکت استراتژیک آنها همچنین پیامد‌های گسترده‌تری برای آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی دارد. این ویژگی، نقش هر دو کشور را به عنوان بازیگران کلیدی در چشم‌انداز ژئواکونومیک با محوریت مسیر‌های تجاری و یکپارچگی اقتصادی به ویژه کریدور میانی، افزایش می‌دهد.
این امر تا سال ۲۰۳۰ میلادی و پس از آن ملموس‌تر خواهد شد. تقویت زیرساخت‌ها و اتصال لجستیکی بین دو کشور، زنجیرۀ تامین انعطاف‌پذیرتر و متنوع‌تری ایجاد می‌کند که آسیای مرکزی را با اروپا پیوند می‌دهد. همچنین، استقلال آنها را از قدرت‌های بزرگتر افزایش می‌دهد.
مشارکت آذربایجان و ازبکستان مجموعه‌ای از پلتفرم‌ها را برای تعامل چندجانبه ادغام و به زنجیره‌های تامین جهانی کمک می‌کند. این پلتفرم‌ها همکاری‌های بیشتر در سراسر قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی را تسریع می‌کنند. در حال حاضر، شورا‌های سه‌جانبه ترکیه-آذربایجان-ازبکستان، ترکیه-آذربایجان-قزاقستان و قزاقستان-آذربایجان-ازبکستان تشکیل شده است. همچنین، اجرای موفقیت‌آمیز پروژه مسیر جنوبی TITR از طریق ازبکستان و ترکمنستان و دریای خزر پویایی این همکاری را افزایش می‌دهد.
منبع: تایمزِ آسیای مرکزی
بلاگ خبری مکران آریا دریا
