مانا- آذربایجان کشوری پیشرو در قفقاز جنوبی و همچنین بخشی جدایی‌ناپذیر از منطقه خزر است که محیط تاریخی و فرهنگی مشترکی با آسیای مرکزی دارد. در عین حال، نزدیکی این کشور به خاورمیانه و پیوند‌های آن با منطقه دریای سیاه، به آذربایجان یک نمایه ژئوپلیتیکی چندبعدی می‌دهد. از همین رو است که اشاره به قفقاز جنوبی در سخنان رؤسای جمهوری ازبکستان و آذربایجان معنای ویژه‌ای پیدا می‌کند.
عوامل ساختاری گسترش همکاری
پیوستن آذربایجان به قالب پنجگانه آسیای مرکزی در این مقطع، نتیجه مجموعه‌ای از عوامل ساختاری است که کشور‌های منطقه را به سمت گسترش همکاری فراتر از مرز‌های سنتی‌شان سوق داده است:
نخست آن که تحولات ژئواکونومیک پس از جنگ اوکراین و تغییر مسیر‌های تجارت اوراسیا، اهمیت گذرگاه خزر- قفقاز را افزایش داده و آذربایجان را به بازیگری تبدیل کرده است که تکمیل‌کننده زنجیره ارتباطی آسیای مرکزی با غرب به شمار می‌آید.
در سطح دوم فرآیند‌های ژئوپلیتیکی قرار دارد که هم در سطح منطقه‌ای و هم در عرصه جهانی در حال بازتعریف روابط میان کشور‌ها هستند و همکاری نزدیک‌تر را میان آنها ضروری می‌سازند. یکی از مهمترین این تحولات، تلاش کشور‌های آسیای مرکزی برای کاهش وابستگی تاریخی خود به مسیر‌ها و بازار‌های روسیه و چین و حرکت به سوی یک سیاست خارجی متوازن‌تر است. در این چارچوب دولت‌های منطقه در پی آن هستند که با تنوع‌بخشی به مسیر‌های انرژی، ترانزیت و صادرات، هم آزادی عمل بیشتری در تصمیم‌گیری‌های ژئوپلیتیکی به‌دست آورند و هم آسیب‌پذیری خود در برابر تحولات پیش‌بینی‌ناپذیر قدرت‌های بزرگ را کاهش دهند.
قدرت‌گیری دوباره قالب‌های منطقه‌ای در اوراسیا و رقابت میان بازیگران بزرگ، آسیای مرکزی را به سوی ایجاد یک دایره همکاری گسترده‌تر سوق داده است به این معنا که کشور‌های منطقه در حال گذار از روابط محدود دوجانبه به سوی یک چارچوب منطقه‌ای یکپارچه و چندلایه هستند. چنین الگوی همکاری به آنها امکان می‌دهد در برابر رقابت قدرت‌های بزرگ، نقش مستقل‌تر و مبنتی بر منافع مشترک ایفا کنند که در نهایت ظرفیت شکل‌گیری یک بلوک جدید ژئوپلیتیکی در اوراسیا را تقویت می‌کند.
دلایل ژئواکونومیک پیوستن آذربایجان به C5
از منظر ژئواکونومیک، حضور آذربایجان پاسخی به نیاز کشور‌های آسیای مرکزی برای دسترسی پایدار، ایمن و متنوع به بازار‌های جهانی است. آذربایجان در ساحل غربی دریای خزر آسیای مرکزی را به قفقاز جنوبی پیوند می‌دهد و یکی از اصلی‌ترین مسیر‌های دسترسی کشور‌های منطقه به بازار‌های اروپایی و جهانی محسوب می‌شود. زیرا قفقاز جنوبی شامل آذربایجان، گرجستان و ارمنستان در محل تلاقی مسیر‌های ترانزیتی شرق-غرب و شمال-جنوب واقع شده و حلقه ضروری اتصال آسیای مرکزی به اروپا، ترکیه و دریای سیاه به شمار می‌رود. در واقع همین موقعیت استراتژیک آذربایجان و نقش آن در شبکه‌های حملونقل و انرژی است که امکان تشکیل یک فضای ژئواکونومیکی یکپارچه میان دو سوی خزر را فراهم می‌سازد.
آذربایجان تنها کشوری است که ترکیبی هم‌زمان از زیرساخت‌های دریایی، خطوط لوله فرامرزی و اتصال ریلی مستقیم به ترکیه و اروپا را در اختیار دارد. این ویژگی‌ها به کشور‌های آسیای مرکزی امکان می‌دهد بدون اتکا به مسیر‌های محدود و پرریسک شمالی یا جنوبی، شبکه‌های صادراتی و انرژی خود را متنوع کنند. افزون بر این، پیوستن آذربایجان به C5 ظرفیت ایجاد یک فضای ژئواکونومیک مشترک را افزایش می‌دهد. هماهنگی زیرساختی میان دو سوی خزر می‌تواند تاب‌آوری اقتصادی منطقه را تقویت کرده و به شکل‌گیری یک محور ترانزیتی و تجاری پایدار در اوراسیا منجر شود.
دلایل ژئوپلیتیک و پیامد‌های منطقه‌ای شکل گیری C6
از نگاه ژئوپلیتیک مجموعه این عوامل ساختاری نشان می‌دهدکه قالب C6 در حال تبدیل شدن به یک قطب جدید در اوراسیا است که توانایی موازنه سازی میان قدرت‌های بزرگ همچون روسیه، چین و غرب را دارد و حضور آذربایجان این چارچوب را به بازیگری انعطاف‌پذیر و چندوجهی بدل می‌کند. چنین جایگاهی به کشور‌های عضو اجازه می‌دهد بدون ورود به مدار وابستگی یک‌جانبه، سیاست خارجی متکی بر منافع مشترک منطقه‌ای را دنبال کنند و در برابر فشار‌های ژئوپلیتیکی جهانی از ظرفیت جمعی و پیوستگی استراتژیک برخوردار شوند.
فرصت‌ها و مزایای متقابل برای آذربایجان و کشور‌های آسیای مرکزی
پیوستن آذربایجان به C5 یک فرصت دوجانبه است که ظرفیت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی هر دو طرف را به‌طور چشمگیری گسترش می‌دهد. برای کشور‌های آسیای مرکزی، مهمترین مزیت این عضویت، دسترسی به یک مسیر قابل‌اعتماد و تقویت‌شده برای برقراری ارتباط با اروپا و مدیترانه است. آذربایجان با برخورداری از بنادر مدرن، شبکه حملونقل چندوجهی، حلقه‌ای کلیدی در اتصال این کشور‌ها به بازار‌های جهانی به شمار می‌رود. توسعه بندر بین‌المللی و چندمنظوره آلات، با ظرفیت سالانه ۲۵ میلیون تن و زیرساخت‌های حملونقل ترکیبی، نقش باکو در تقویت جریان تجارت و ترانزیت منطقه را پررنگ‌تر کرده است.
پروژه‌هایی نظیر جاده ابریشم دیجیتال که ایجاد یک کابل فیبر نوری در بستر دریای خزر را دنبال می‌کند، زمینه‌ای نوین برای انتقال داده، تقویت همکاری انرژی الکتریکی و ایجاد مزیت رقابتی در عرصه دیجتال برای کشور‌های ترک‌زبان فراهم می‌سازد. همکاری در حال گسترش در حوره انرژی از امنیت عرضه تا اتصال شبکه‌های انرژی بستر ورود کشور‌های آسیای مرکزی به بازار‌های اروپا را تقویت می‌کند.
برای آذربایجان نیز این همگرایی یک فرصت استراتژیک محسوب می‌شود. حضور رسمی در C5 جایگاه باکو را از یک کشور صرفاً ترانزیتی به یک گره مرکزی همکاری منطقه‌ای ارتقا داده و وزن سیاسی آن را در معادلات اوراسیا افزایش می‌دهد. آذربایجان دیگر یک شریک خارجی برای آسیای مرکزی نیست، بلکه به بازیگری تاثیرگذار در تقویت همکاری‌ها و شکل‌دهی به مسیر‌های نوین توسعه منطقه‌ای تبدیل شده است در نتیجه، آذربایجان می‌تواند نقش فعال‌تر و هماهنگ‌تری در شکل‌دهی به آینده ژئواکونومیک منطقه ایفا کند.
افتتاح کریدور زنگزور نیز در آینده نزدیک این مزایا را دوچندان خواهد کرد. این گذرگاه با ظرفیت اولیه ۱۵ میلیون تن بار، اتصال مستقیم میان اعضای شورای کشور‌های ترک را تقویت کرده و جریان تجارت، حملونقل و همکاری اقتصادی را میان دو سوی خزر به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
در مجموع روابط آذربایجان و آسیای مرکزی امروزه فراتر از مشارکت استراتژیک است. آنها نمایانگر یک فرآیند جامع در حال حرکت به سمت تشکیل یک فضای ژئوپلیتیکی واحد هستند. این مدل جدید همگرایی آماده است تا در دهه‌های آینده به یکی از ارکان کلیدی معماری منطقه‌ای تبدیل شود. به نظر می‌رسد تصمیم کشور‌های آسیای مرکزی برای پیوستن آذربایجان به گروه C5 که از این پس با نام C6 شناخته خواهد شد، اگر با سیاست‌های صحیح دنبال شود، می‌تواند نقطه عطفی در رشد اقتصادی، تجارت و ارتباطات منطقه باشد و عناصر جدیدی از ثبات را در سراسر فضای اوراسیا ایجاد کند.
شهره پولاب- دکتری جغرافیای سیاسی و پژوهشگر روابط بین‌الملل
بلاگ خبری مکران آریا دریا
