اختصاصی مانا- شراکت تنگستن در حاشیه نشست C۵+۱ و تنها چند روز پس از سفر آسیایی ترامپ و امضای قراردادهای مشابه با دیگر کشورهای دارنده معادن استراتژیک نهایی شد. قاسم جومارت توکایف رئیسجمهور قزاقستان در این نشست تأکید کرد که قزاقستان به دنبال همکاری متوازن با تمامی شرکای جهانی است و توسعه روابط با ایالاتمتحده را بخشی کلیدی از استراتژی تنوعبخشی اقتصادی و تقویت امنیت زنجیرههای تأمین میداند.
تنگستن یکی از عناصر حیاتی در صنایع دفاعی آمریکا است و پنتاگون آن را برای تولید موتورهای هوافضا، مهمات چگالیبالا، قطعات جت و تجهیزات پیشرفته نظامی ضروری میداند. از این رو امضای این تفاهمنامه با قزاقستان بخشی از تلاش گستردهتر واشنگتن برای تضمین منابع حیاتی و کاهش تسلط چین بر زنجیرههای جهانی تأمین مواد معدنی به شمار میرود.
نبرد بر سر منابع بکر تنگستن جهان، بازتابی از پیوند روزافزون میان رقابت ژئوپلیتیکی و امنیت زنجیره تأمین است و ایالات متحده با ورود به پروژههای معدنی قزاقستان تلاش دارد استقلال نسبی خود را در تأمین مواد حیاتی افزایش داده و برتری استراتژیک خود را در برابر پکن حفظ کند. این رقابت تنها برای کنترل یک معدن نیست بلکه بخشی از بازسازی گسترده زنجیرههای صنعتی و معماری ژئوپلیتیکی جهان در قرن بیستویکم است.
تنگستن فلزی با چگالی بالا و نقطه ذوب استثنایی به یکی از اجزای حیاتی صنایع مدرن از پرههای توربین و قطعات هوافضا گرفته تا خودروهای نظامی تبدیل شده است. اهمیت استراتژیک این فلز سابقهای طولانی دارد چنانکه حتی در جنگ جهانی دوم، متفقین تلاش کردند مسیر انتقال تنگستن اسپانیا به آلمان نازی را مسدود کنند. این سابقه تاریخی نشان میدهد که رقابت بر سر تنگستن پدیدهای نوظهور نیست، بلکه بخشی از سنت دیرینه کشمکش میان قدرتهای بزرگ برای کنترل منابعی است که بر موازنه نظامی و صنعتی جهانی تأثیر مستقیم دارند.
امروز چین بیش از ۸۰ درصد تولید و فرآوری تنگستن جهان را در اختیار دارد و محدودیت صادراتی این کشور در فوریه ۲۰۲۵ فشار گستردهای بر زنجیره تأمین جهانی وارد کرد. پکن با ابزارهایی نظیر سهمیهبندی استخراج و تشدید کنترل صادرات، نفوذ خود را بر بازار جهانی افزایش داده است. در چنین شرایطی، ایالاتمتحده ناگزیر به جستوجوی منابع جایگزین است و قزاقستان یکی از مهمترین گزینهها در این استراتژی جدید محسوب میشود.
قزاقستان با دارا بودن ذخایر گسترده مواد معدنی از جمله عناصر نادر خاکی و بیش از ۹۸۰ ذخیره ثبتشده مواد معدنی جامد، در حال تبدیل شدن به یکی از گرههای ژئواکونومیک در نقشه جدید رقابت مواد معدنی است. برآوردها نشان میدهد این کشور ممکن است تا ۲ میلیون تُن تنگستن در اختیار داشته باشد که میتواند برای چندین دهه بخش مهمی از نیاز جهانی را تأمین کند. در صورت توسعه ظرفیت فرآوری، قزاقستان میتواند ارزش اقتصادی این ذخایر را چند برابر کرده و نقش مهمی در ثبات زنجیرههای تأمین جهانی ایفا نماید.
برای قزاقستان، تعمیق همکاری با آمریکا و اروپا تنها یک همکاری اقتصادی نیست بلکه فرصتی برای ارتقا در زنجیره ارزش جهانی است. این کشور که سالها صادرکننده مواد خام بوده، اکنون میکوشد وارد حوزههای فرآوری، پالایش، تولید نیمساختهها و در نهایت محصولات با ارزش افزوده شود و غرب میتواند فناوری، سرمایهگذاری و استانداردهای صنعتی لازم برای این جهش را فراهم نماید.
از نظر ژئوپلیتیکی، قزاقستان طی سه دهه گذشته یک سیاست خارجی چندوجهی را دنبال کرده که هدف آن ایجاد توازن میان قدرتهای بزرگ است. قزاقستان موفق شده است با ترکیب توازن منافع و دیپلماسی اقتصادی جایگاهی متمایز در اوراسیا کسب کند. این کشور ضمن حفظ روابط استراتژیک با چین و روسیه بهطور همزمان همکاری خود را با ایالات متحده و اتحادیه اروپا تعمیق بخشیده است.
در حوزه روابط با چین، قزاقستان همکاری اقتصادی گستردهای را حفظ کرده است. حجم کل سرمایهگذاری مستقیم چین در اقتصاد قزاقستان از ۲۷ میلیارد دلار فراتر رفته و حجم تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۴ حدود ۴۴ میلیارد دلار رسیده است. توسعه کریدور چین- اروپا از طریق قزاقستان، پروژههای انرژی مشترک و ساخت نیروگاههای خورشیدی فتوولتائیک، جایگاه پکن را بهعنوان بزرگترین شریک تجاری قزاقستان تثبیت کرده است.
در حوزه همکاری با روسیه نیز قزاقستان روابط چندلایهای دارد. روسیه همچنان یکی از مهمترین شرکای تجاری این کشور است و حجم ترانزیت بار میان دو کشور طی سه سال گذشته رشد چشمگیری داشته است. پیشنهاد قزاقستان برای ایجاد برنامه مشترک سرمایهگذاری و لجستیک با مسکو با هدف تقویت محور “شرق-شمال-جنوب” که چین، قزاقستان، روسیه، آسیای مرکزی، خلیج فارس و جنوب آسیا را به هم متصل میکند، نشان میدهد آستانه تنها مسیر ترانزیت نیست، بلکه بازیگری فعال در شکلدهی به معماری نوین اوراسیا است.
از منظر واشنگتن، قزاقستان یک شریک ژئوپلیتیکی قابل اعتماد است که میتواند نقش کلیدی در موازنه میان ایالاتمتحده، چین و روسیه ایفا کند. مشارکت در حوزه مواد معدنی حیاتی با این کشور نهتنها وابستگی به چین را کاهش میدهد، بلکه انعطافپذیری زنجیرههای تأمین غرب را در برابر شوکهای ژئوپلیتیکی افزایش میدهد.
در مقابل چین این شراکت را تهدیدی مستقیم برای سلطه خود بر بازار جهانی تنگستن میبیند و نگران است که واشنگتن بتواند بخشی از اهرمهای ژئواکونومیک پکن را خنثی کند. از سوی دیگر، روسیه افزایش حضور آمریکا در حیات خلوت سنتی خود در آسیای مرکزی را با حساسیت دنبال میکند که میتواند رقابت ژئوپلیتیکی در اوراسیا را وارد مرحله جدیدی کند.
قزاقستان پس از تحریمهای غرب علیه روسیه به دلیل تهاجم نظامی به اوکراین، به این نتیجه رسیده که تنوعبخشی به شراکتهای خارجی تنها گزینه پایدار برای حفاظت از منافع ملی است. از این رو، همکاری با ایالاتمتحده و اتحادیه اروپا در حوزههایی نظیر مواد معدنی حیاتی، انرژی، سیاست صنعتی و دیجیتالیسازی، ابعاد تازهای یافته است.
شراکت ایالاتمتحده و قزاقستان نمونهای از همکاری هوشمندانهای است که میتواند آینده صنعت، امنیت و سیاست جهانی را همزمان تحت تأثیر قرار دهد. این مدل همکاری، الگوی جدیدی از مشارکت استراتژیک را شکل میدهد که در آن هر دو کشور از رشد صنایع آینده بهرهمند خواهند شد. به این ترتیب، در حالیکه قزاقستان با جذب شرکای بیشتر، پیشبینیپذیری و اعتماد را در روابط خارجی خود تقویت مینماید، ایالاتمتحده میتواند از فناوری، سرمایهگذاری و تدارکات معدنی تضمینشده بهرهمند شود.
قابل تأمل است که مسیر همکاریهای چندوجهی قزاقستان بدون چالش نبوده و نفوذ گسترده چین در اقتصاد این کشور همراه با رقابت شرکتهای چینی در مناقصههای معدنی و حساسیتهای تاریخی مسکو نسبت به حضور غرب در آسیای مرکزی میتوانند موانعی برای تعمیق روابط با واشنگتن ایجاد کنند. علاوهبراین، توسعه پروژههای معدنی مانند تنگستن زمانبر، پرهزینه و وابسته به ثبات سیاسی، استانداردهای زیستمحیطی و ظرفیت زیرساختی است. تعیین اینکه قزاقستان چگونه این چالشها را مدیریت میکند، نقشی تعیین کننده در شکل دهی آینده این کشور و میزان موفقیت شراکتهای نوظهورش خواهد داشت.
در آینده نزدیک، اهمیت استراتژیک موادی مانند تنگستن و عناصر نادر خاکی بیش از پیش افزایش خواهد یافت و این مواد به یکی از عوامل تعیینکننده قدرت ملی و ستونهای اصلی نظم ژئواکونومیک آینده تبدیل خواهند شد. همزمان رقابت جهانی بر سر دسترسی به این مواد تشدید میشود و الگوهای جدیدی از زنجیرههای صنعتی و ژئوپلیتیکی را رقم خواهد زد. کشورهایی که این منابع ارزشمند را در اختیار دارند باید با ایجاد شبکهای متنوع از شرکا و دوری از وابستگی یکجانبه، استقلال راهبردی خود را حفظ کنند. همچنین ضروری است که در سطح بینالمللی سازوکارهای شفاف و عادلانهای برای مدیریت منابع حیاتی ایجاد شود تا رقابت بر سر این مواد به تنشها و رویاروییهای ژئوپلیتیکی تبدیل نشود.
شهره پولاب- دکتری جغرافیای سیاسی و پژوهشگر روابط بینالملل
بلاگ خبری مکران آریا دریا
